-rasnu Ma ’lumotlar almashlashni tashkil qilish usullari

dastur modullari orasida axborot almashlash operatsiyalami tashkil 
qilishni bilishi kerak bo ladi. M a’lumotlar almashlash operatsiyasi 
dasturlash tillari operatorlari orqali berilib, operatsion sistema 
maxsus dasturlari boshqaruvida bajariladi. ALS lar DT ini 
yaratishda alohida dasturlarni komplekslarga birlashtirishda, turli 
dasturlaming bir qism m a’lumotlari bir-birini takrorlab kelishi 
mumkin. Bundan tashqari, ba’zi bir m a’lumot almashlashni qo‘lda 
mutaxassis tomonidan bajarish mumkin. Bunday ishlami bajarish 
usullarining asosiysi bo'lib, kompleksdagi barcha dasturlar uchun 
boshqa m a’lumotlar bazasini tashkil qilish hisoblanadi (4 . 1,b-rasm). 
Har bir dastur m a’lumotlar bazasining o ‘ziga kerakli qismi bilan 
ishlaydi, natijada m a’lumotlami takrorlanishiga chek qo‘yiladi va 
dasturlar o ‘rtasida axborot almashlash osonlashadi. Lekin bu 
m a’lumotlami sanksionlashtirilmagan murojaatdan va m a’lumot­
lami 
buzilishidan 
himoyalash 
muammosi 
kelib 
chiqadi, 
m a’lumotlami 
almashlashni 
rejalashtirishga 
boMgan 
talab 
kuchayadi. Shuning uchun ALS larda m a’lumotlarni bunday tashkil 
etish, dasturlovchilar mehnatini yanada murakkablashtiradi.
ALS lar axborot ta’minotini mukammallashtirishdagi yana bir 
qadam uning tarkibiga dasturlar va m a’lumotlar bazasi o ‘rtasida 
ma lumotlar almashlashni tashkil qiluvchi maxsus dastur vositasini 
kiritib, m a’lumotlar bazasini boshqaruvchi sistema tashkil qilish 
hisoblanadi (4.1,d-rasm). MBBS dasturlovchini m a’lumotlarini 
kompyuter xotirasiga joylashtirishni rejalashtirish 
va ulami 
himoyalash 
vazifalarini 
bajarishdan 
ozod 
qiladi. 
M a’lumot 
almashlashni tashkil qilish uchun maxsus tilda m a’lumotlami 
izlashga so‘rovlar yaratish kifoya qiladi.
Avtomatlashtirilgan loyihalashni protsedurasini bajarish uchun 
qayta ishlashga m o‘ljallangan dastlabki m a’lumotlar to ‘plamidan 
tashkil topgan axborot ta’minot, ya’ni berilganlar talab qilinadi. 
Bunday dastlabki m a’lumotlar ALS larni tashqi muhit bilan 
bog‘lanishini, loyihalashni turli daraja va bosqichlari o'rtasidagi 
bog‘liqlikni xarakterlaydi. M a’lumotlar ALS larga tashqaridan 
berilishi yoki oldingi bosqichlarda bajarilgan operatsiyalar natijalari 
bo‘lishi mumkin. Dastlabki m a’lumotlarga quyidagilami kiritish 
mumkin:
77

- ishlatiladigan materiallar, qurilmalar, texnologik rejimlar xa- 
rakteridagi normativ m a’lumotlar;
- standart va tipli loyiha yechimi operatsiyalari kutubxonasi;
- texnik-iqtisodiy axborotlami kodlashtiruvchi va sinflovchi 
sistemalar;
- konstruktorlik, texnologik va dasturlar hujjatlari komplektlari;
- algoritmlar fondi, sistemali dasturli komplekslar va amaliy 
dasturlar kutubxonasi;
- mahsulot loyihalari arxivlari;
- kutubxonadagi ilmiy-texnik m a’lumotlar.
Bu axborotlar ALS lar qismsistemalarining tabiiy tillarida, 
dasturlash tillarida, kirish va chiqish tillarida yoki qandaydir ichki 
tillarda tasvirlanib, ALS lar axborot ta ’minotini tashkil qiladi. ALS 
axborot ta ’minotning asosini m a’lumotlar banki 
tashkil qiladi, 
m a’lumotlar banki o ‘z navbatida m a’lumotlar bazasi 
va 
m a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasidan tashkil topadi.
Hozirgi davrda kompyuterlardan faqat hisoblash ishlarini 
bajarishda foydalanib qolmay, balki axborotlami yig‘ish, saqlash va 
ularga ishlov berish uchun ham foydalaniladi. Shu sababli maxsus 
m a’lumotlar bazalarini va bu bazalami boshqarish sistemalarini 
yaratish bugungi kunning eng muhim masalasi bo‘lib qolmoqda. 
M a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasining asosiy vazifasi, 
bazada saqlanayotgan axborotlarga murajaat qilish samaradorligini 
ta ’minlashdan iboratdir. M a’lumotlar bazasini yaratishga bo‘lgan 
talab zamonaviy ALS lar yaratilishi bilan yanada oshib bormoqda.
ALS larda qo‘llash uchun, kompyuterlarda tasvirlanishi kerak 
bo‘lgan obyektlar to ‘plamlari predmetlar sohasi deb ataladi, obyekt- 
laming o ‘zi esa - predmetlar sohasining obyektlari deb ataladi.
M a’lumotlar bazasi - ko‘rilayotgan aniq predmetlar sohasidagi 
obyektlar holatlarini va ular o ‘rtasidagi munosabatlami tasvirlovchi, 
o ‘zaro bog‘langan m a’lumotlaming nomlangan to ‘plamlaridir.
M a’lumotlar bazasini boshqarish sistemasi — bu ma’lumotlar 
bazasini yaratish 
va uni foydalanuvchi bilan 
bog‘lash uchun 
m o‘ljallangan dastur vositalari to ‘plamidir.
MBning barcha apparatli va dasturli vositalarini boshqa- 
ruvchisini m a’lumotlar bazasi administratori deyiladi.
MBsiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi:
78

• unumdorligi bo‘yicha ko‘p taraflama bog‘liqlikni o ‘matish;
• MBni yaratishda va uni ishlatishda minimal sarf-xarajatlar;
• to liq bo lishligi va m a’lumotlami izlash imkoniyatlari yarati­
lishi;
• ruxsat berilmagan murojaatlarga maxfiylik va xavfsizlikni 
ta ’minlanishi;
• yaratilgan va loyihalanilayotgan MBlari bilan bog‘lanishni 
ta’minlash;
• oddiylik;
• m a’lumotlarni o‘mini o ‘zgartirish va sozlash imkoniyatini 
ta ’minlash.
Oxirgi talab MBBSsi uchun MBning rivojlantirish dinamikasini 
hisobga olib, 
berilgan predmet sohasiga moslashishga ega 
avtomatlashtirilgan axborotlar sistemasi konsepsiyasini tashkil qi­
ladi. 
M
MBsi ikkita aspekt bilan xarakterlanadi: axborotli va mani- 
pulatsiyali. Axborotli aspekt berilgan predmet sohasiga ko‘proq mos 
keluvchi m a’lumotlaming stmkturasini tasvirlaydi, manipulatsiyali 
aspekt esa, m a’lumotlar strukturalari bo‘yicha ishlash, ya’ni 
ma lumotlami 
tanlash, to'Idirish, olib tashlash, tiklash va 
o ‘zgartirish hisoblanadi.
REV ALS lari MBsida saqlanayotgan m a’lumotlami ikkita 
asosiy guruhga bo lish mumkin, arxivlar va ishchi massivlari. Arxiv 
о z tarkibiga kam o ‘zgaradigan m a’lumotlami kiritadi: unifitsir- 
lashtirilgan detallar va asboblaming tuzilishi, parametrlari, tiplari 
to ‘g ‘risidagi m a’lumotlar, masalan tranzistorlar, rezistorlar, konden- 
satorlar, undan tashqari tipli Ioyihalar va texnologik jarayonlar, 
materiallar, qoidalar va cheklanishlar, ГОСТ normativlari, fizik 
konstantalar, chizmalardagi tipli grafikli tasvirlar va boshqalar.
MBsi ishchi massivlari, konkret REVsini loyihalashning oldingi 
bosqichida olingan va keyingi bosqichda foydalanish uchun m o‘ljal- 
langan 
natijalarini 
o‘z 
tarkibiga 
kiritadi. 
Bu 
massivga 
konstruktorlik hujjatlami, texnik izohlami va 
loyiha haqidagi 
axborotlardan tuzilgan boshqa hujjatlami ifodalovchi kodlar 
massivlari kiradi. MBsining bu qismining asosiy xususiyati bo‘lib 
uning arxivga nisbatan tez yangilanib turishi hisoblanadi.
79

M a’lumotlar banki — bu m a’lumotlami markazlashgan holda 
yig‘ish va undan jam oa bo‘lib foydalanish uchun mo ljallangan 
dasturiy, lingvistik, tashkiliy va texnik vositalar to'plamidir.
MBN 
umumiy 
maqsadli 
va 
maxsuslashtirilgan 
MBNga 
bo‘linadi. Umumiy maqsadli MBN turli avtomatlashtirilgan 
boshqarish sistemalarida 
va katta-katta axborotli sistemalarda 
ishlatilishga m o‘ljallagandir. Bunday MBN tashkil qilish umumiy 
maqsadli MBBS tashkil qilishni taqozo etadi. Umumiy maqsadli 
MBBS m a’lumotlami boshqarishda katta imkoniyatlarga ega 
hisoblanadi.
Maxsus MBN maxsus loyihalash ishlarini bajarish jarayonidan 
tashkil qilinadi, ular kamroq universal bo‘lib, m a’lumotlami izlab 
topishga kam vaqt ketishi bilan xarakterlanadi. Ularda 
m a’­
lumotlami tiklash, protsedurasi soddaroq bo‘lib, operativ xotirada 
MBBS dasturini joylashtirishga sezilarli kam jo y sarf bo‘ladi.

Download 3,32 Mb.