R adioelektron q u rilm a la r va tizim larini loyihalash

chalari b o ‘lmish - elektromagnit maydon, to ‘lqin va signallar 
haqidagi barcha m a’lumotlar o ‘rganiladi.
Radioelektron vositalar odatda bir-biriga o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan 
tashkil etuvchi qismlami o‘z ichiga oluvchi murakkab texnik 
obyektdir. Bunday obyektlami tashkil etish va ishlatish jarayonining 
tavsifi insonning qabul qilish qobiliyati bilan kelishtirilgan 
(muvofiqlashtirilgan) bo'lishi kerak.
Ko‘pgina radioelektron apparatlar murakkab tizimlar hisob- 
langan katta va juda katta integral sxemalar asosida loyihalanadi. 
Bunday tizimlarni loyihalash uchun malakali mutaxassislaming 
oylab, yillab bajaradigan og‘ir mehnatlari kerak bo‘ladi.
Murakkab tizimlarni loyihalash jarayoni blokli iyerarxik 
loyihalashga asoslanadi. Blokli-iyerarxik loyihalashning asosiy 
maqsadi, loyihalash obyektini bir qancha qismlarga ajratib, so‘ngra 
modellashtirish, loyihalash masalasini ishlab chiqish va loyiha 
hujjatlarini yaratishni o ‘z ichiga oladi. Buning natijasida juda 
murakkab bo‘lgan loyihalash masalalari, bir qancha osonroq 
yechiladigan masalalarga ajratiladi.
Murakkab texnik obyektlami loyihalash jarayonida, 
ulaming 
xususiyatlarini tasvirlovchi bir qancha aspektlami ham ко rsatish 
mumkin. Obyektning ishlash jarayonini, unda bajarilishi mumkin 
bo‘lgan funksiyalami izohlash, uning funksional aspekti deb ataladi. 
Agar loyihalanilayotgan obyekt murakkab tizim boMib hisoblansa, 
uning funksional aspekti ham bir qancha sodda izohlash mumkin 
bo‘lgan aspektlarga bo‘linadi.
REAni loyihalash jarayonida funksional aspektdan tashqari 
konstruktorlik va texnologik aspektlar ham mavjuddir. Konstruk­
torlik aspektda murakkab obyektning konstruksiyasi izohlansa, 
texnologik aspektda mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi 
izohlanadi.
Har bir aspekt o ‘zining bir qancha darajalariga egadir. 
Funksional aspektni tizimli (strukturali), funksional-mantiqiy, 
sxemotexnik va komponentli darajalarga ajratish mumkin. Tizimli 
darajada tizim sifatida majmualar, ya’ni EHM, radiolokatsion 
stansiya, harakatlanuvchi obyektlami boshqarish tizimlar hisob­
lansa, elementlar sifatida qurilmaning bloklari, masalan protsessor, 
modem, uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilma kabilar hisoblanadi.
8

Funksional-mantiqiy darajada bu bloklar bir qancha elementlardan 
tashkil topgan tizim kabi ko‘riladi. Bu darajadagi elementlar bo‘lib 
hisoblagichlar, deshifratorlar, trigger va ventillar, kuchaytirgichlar, 
modulyatorlar va boshqalar 
hisoblanadi. Sxemotexnik darajada 
fiinksional qismlar tizim sifatida izohlanadi. Uning elementlari 
bo‘lib 
elektroradioelementlar, 
y a’ni 
tranzistorlar, 
rezistorlar, 
kondensatorlar, trasformatorlar va boshqalar hisoblanadi. Kom- 
ponentli darajaga sxemada foydalaniladigan komponentlar ko‘rib 
chiqiladi (integral sxemalarni loyihalash masalasi hal qilinadi).
Loyihalashning konstruktorlik aspektida konstruktivlar iyerar- 
xiyasi, y a’ni tirgaklar, romlar, panellar, almashtiriluvchi tipli 
elementlar, diskret komponentlar va mikrosxemalar, funksional 
yacheykalaming va alohida komponentlaming integral mikrosxema 
kristallaridagi topologik fragmentlari kabilar ko‘rib chiqilib 
izohlanadi.
Texnologik aspektda obyektlarni ishlab chiqarishning texnologik 
jarayonlarini izohlashning iyerarxik darajalari prinsipial sxema, 
loyihalash yo‘nalishi kabilar ko‘rinishida ishlab chiqiladi.
Radioelektron qurilmalari va tizimlami loyihalash jarayoni - bu 
berilgan sharoitlarda, minimal xarajatlar bilan, o ‘ziga yuklatilgan 
vazifalami sifatli bajaruvchi yangi radioelektron vositalarini 
konstruksiyalarini va texnologik yaratish jarayonini ishlab chiqishni 
o ‘z ichiga oladi. REVlarini loyihalashda yechiladigan masalalami 
yangilik darajasi bo‘yicha quyidagi loyihalash masalalariga bo‘lish 
mumkin bo‘ladi:
- mavjud radioelektron vositalami ishlash sifatlarini oshirish 
uchun qisman modemizatsiyalash (ba’zi parametrlarini konstruk- 
siyalari va strukturalarini);
- sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida amalga oshiri- 
ladigan modemizatsiyalash;
- yangi yoki REVlarida yechiladigan masalalaming yechim- 
larining sifat ko‘rsatkichlarini keskin o ‘sishini ta’minlovchi 
vositalami ishlab chiqarish va konstruksiyalash;
- yangi zamonaviy tamoyillarga asoslangan yangi REAlami 
yaratish.
Loyihalash jarayoni ko‘p bosqichli murakkab jarayon bo‘lib, 
unda mutaxassislaming katta jamoalari, institutlar, ilmiy tadqiqot
9

tashkilotlari, undan foydalanuvchi buyurtmachilar ham ishtirok 
etishi mumkin. Bajarilish ketma-ketligi nuqtayi nazaridan loyihalash 
jarayoni quyidagi asosiy davrlarga bo‘linadi:
• ilmiy-tekshirish ishlari davri;
• tajriba-konstruktorlik ishlari davri;
• texnik loyiha yaratish davri;
• ishchi loyiha yaratish davri;
• tajriba namunasini yaratish davri.
Ilmiy-tekshirish ishlari davri loyihalashgacha boMgan tekshirish 
davri, texnik vazifa davri, texnik taklif kiritish davrlariga bo‘linadi. 
Bu davrlarda ketma-ket, berilgan maqsadga muvofiq yangi mahsulot 
ishlab chiqarish uchun kerak boiadigan mahsulotlar o ‘rganiladi. 
Fizik, axborotli, konstruktorlik va texnologik tamoyillari va bu 
tamoyillami tatbiq qilish imkoniyatlari tekshiriladi. Obyektning 
ba’zi 
parametr 
va 
xarakteristikalarining 
qiymatlari 
haqida 
m a’lumotlar to ‘planadi.
Ilmiy-tekshirish ishlari davrining natijasi bo‘lib, yangi obyektni 
yaratishga m o‘ljallangan texnik masala ishlab chiqishdir.
Tajriba-konstruktorlik ishlari davrida mahsulotning eskiz loyiha- 
lari yaratiladi va ITI davrida yaratilgan tamoyillar va tutgan o ‘mi 
tekshiriladi, aniqlanadi va to ‘g ‘rilanadi.
Texnik loyiha yaratish davrida obyekt to ‘g ‘risida to ‘la texnik 
yechim qabul qilinadi va loyihaning hamma qismlari ishlab chiqi- 
ladi.
Ishchi loyihasini yaratish davrida obyektni tayyorlash uchun 
yetarli bo‘lgan hamma konstruktorlik-texnologik hujjatlaming to‘la 
komplektlari yaratiladi.
Tajriba namunasini sinash davrida oxirgi natija olinib ko‘riladi 
va ba’zi bir xatoliklar yoki tugamay qolgan ishlar aniqlanadi hamda 
ulami yo‘qotishga harakat qilinadi va natijaviy hujjatlar ishlab 
chiqiladigan korxonaga mahsulotni ko‘plab ishlab chiqarishga 
yuboriladi.
Loyihalash jarayonida yechiladigan masalalar tarkibiga qarab 
ulami bir qancha bosqichlarga bo‘lish mumkin.
Sistemotexnik loyihalash bosqichida REVsini loyihalash maq- 
sadi tanlanadi va yaratiladi, dastlabki m a’lumotlar asoslanib, tizimni
10

loyihalash tamoyillari ishlab chiqiladi. Bu bosqichda loyihala- 
nayotgan obyektning strukturasi shakllantiriladi, uni tashkil etuvchi 
qismlari bo‘lib hisoblangan funksional tugallangan bloklari ishlab 
chiqiladi, asosiy qismlari orasidagi elektrik va axborotli bog‘la- 
nishlari aniqlanadi. Natijada obyektning alohida tashkil etuvchilarini 
loyihalash uchun texnik masala ishlab chiqiladi.
Funksional loyihalash bosqichi REVsini loyihalashda sxemo- 
texnik loyihalash bosqichi deb ham yuritiladi. Bu bosqichning 
maqsadi REVning (qurilmalar, funksional bloklar) tarkibiy qism- 
larini apparatli tashkil qilishdan iboratdir. REVsining elementlar 
bazasi tanlanadi, prinsipial sxemasi yaratiladi va qurilma yaxshi 
ishlashi uchun parametrlari optimallashtiriladi. Elementlar bazasini 
tanlashda va sxemani sintez qilishda 
konstruktorlik-texnologik 
talablami hisobga olishga harakat qilinadi.
Konstruktorlik loyihalash bosqichi texnik loyihalash deb atalib, 
bu bosqichda REVlarini barcha darajalari uchun (modullar, 
yacheykalar, bloklar, shkaflar) elementlar va qismlami komponovka 
qilish, joylashtirish, bosma va simli bog‘lanishlami amalga oshirish, 
undan tashqari issiqlik ajratish masalalari, elektrik mustahkamligi, 
tashqi ta ’sirlardan himoyalash masalalari yechiladi. Konstruktiv- 
texnologik, iqtisodiy va foydalanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha qabul 
qilingan yechimlar optimallashtiriladi, loyihalashning bu bosqichida 
REVsini tayyorlash va undan foydalanish uchun texnik hujjatlar 
ishlab chiqiladi.
Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash bosqichi REVsining 
alohida bloklarini va to ‘liq tizimni yaratishning texnologik jarayon- 
larini ishlab chiqishni ta ’minlaydi. Loyihalashning bu bosqichida 
oldingi bosqichlar natijasi asosida texnologik hujjatlar yaratiladi.
Loyihalashning har bir bosqichi loyihalanilayotgan REVsining 
turli iyerarxik darajalariga, uni yaratish va ishlashi aspektlariga 
tegishli izohlar yaratish bilan tugallanadi.
Loyihalash bosqichlari alohida loyiha protseduralaridan tashkil 
topadi va ular xususiy loyiha yechimlari bilan tugallanadi. 
REVlarini loyihalashda tipli protsedura b o iib , ulaming turli aspekt 
va darajalari izohlarini analiz va sintez qilish hisoblanadi. Sintez 
qilish protsedurasi berilgan talab, xususiyatlar va cheklanishlar 
bo‘yicha loyiha yechimini (izohini) yaratish hisoblanadi. Masalan,
ll

REVsini loyihalashda elektron sxemalami chastotali va vaqt 
bo‘yicha berilgan xarakteristikalari bo‘yicha sintez qilish juda keng 
qo‘llaniladi. Sintez qilish jarayonida obyektning struktura sxemasi 
yaratiladi (strukturali sintez), yoki berilgan sxema elementlarining 
parametrlari aniqlanadi (parametrik sintez). Analiz qilish protse- 
durasi berilgan yoki tanlangan izohni xususiyatini aniqlashdan ibo- 
rat. Bunday protseduraga misol qilib, elektron sxemalarini chastotali 
yoki o‘tish xarakteristikalarini hisoblash, berilgan ta’sirlarga 
sxemaning reaksiyasini aniqlash kabilami keltirish mumkin. Analiz 
qilish loyiha yechimi qo‘yilgan talabni qanoatlantira olishim va 
ishga yaroqliligini baholash imkonini beradi. Loyihalashning sintez 
va analiz qilish protseduralari bir-birlari bilan bog‘langan bo‘lib, 
ular optimal loyiha yechimini yaratishga yo‘naltirilgandir.
Tipli loyiha protsedurasidan yana biri bo‘lib optimallash 
protsedurasi hisoblanadi. Uning natijasida aniqlangan parametr 
bo‘yicha optimal loyiha yechimi hosil qilinadi. Masalan, chastota 
xarakteristikalarini berilganiga yaqinlashtirish maqsadida elektron 
sxemalar parametrlarini optimallashdan juda keng foydalaniladi. 
Optimallash protsedurasi sxema parametrlarini berilgan xarakteris- 
tikalarga yaqinlashtirishni qoniqtirishi uchun, maqsadli o ‘zgartirish 
yo‘li bilan ko‘p marotaba analiz qilishdan iborat. Optimallash 
natijasida loyiha yechimi (sintez) hosil qilinadi, lekin xarakte- 
ristikalar bosqichma-bosqich baholanib boriladi (analiz). Loyihalash 
protseduralari alohida loyiha operatsiyalaridan tashkil topadi. 
Masalan, REVlarining matematik modellarini analiz qilish jara­
yonida differensial va algebraik tenglamalami yechish, matritsalar 
bilan ishlash kerak b o ia d i. Bunday masalalar yagona loyihalash 
protsedurasini 
tashkil 
etadi. 
Loyihalash 
protseduralari 
va 
operatsiyalari aniqlangan ketma-ketlikda bajariladi va loyihalash 
y o ‘nalishi deb ataladi. Loyihalash yo‘nalishi 
pastki iyerarxik 
darajadan boshlab izohlanishi (yuqorilab boruvchi), yoki yuqoridan 
pastga qarab izohlanishi (pasayib boruvchi) mumkin.
Loyihalashning barcha bosqichlari o ‘rtasida chuqur bog lanish 
va o ‘zaro bog‘lanish mavjuddir. Natijaviy konstruksiyani aniqlash 
va barcha texnik hujjatlami yaratish, obyektni yaratish texno- 
logiyasini 
yaratish 
tugallangunicha 
bajarilmasligi 
mumkin. 
Konstruktorlik ishlarini bajarish yoki ishlab chiqarish texnolo-
12

giyasini yaratish jarayonida obyektning prinsipial sxemasini, 
tizimning strukturasini, hatto dastlabki m a’lumotlarini ham о zgar- 
tirish, to ‘g ‘rilash kerak bo‘lishi mumkin. Shuning uchun loyihalash 
jarayoni ko‘p bosqichli bo‘lishi bilan birga, iteratsion xarakterga
ham ega hisoblanadi. 
. ,
Loyihalash jarayonida o ‘ziga yuklatilgan apparaturani yaratish- 
dan tashqari, uning funksional, konstruktorlik, texnologik loyiha­
lash, ekspluatatsiya qilish va iqtisod qilish bo‘yicha ko‘rsatkichlarm 
keng spektrda optimallash ham talab etiladi. Loyihalashning alohida 
bosqichlaridagi alohida xususiy masala uchun optimallashning avval 
yaratilgan mavjud formal matematik uslublami q o ilab amalga 
oshirish mumkin. Lekin ko‘pgina hollarda REVlar komplekslari 
uchun optirnallash masalalarini shakllantirishni iloji bo‘lmay qoladi. 
Bunday hollarda REVlarini yaratuvchilar, qo‘yilgan masalalami 
yechimlarini malakali mutaxassislaming bilimlariga, intuitsiyalariga 
tayanib yaratilgan bir nechta variantlarini ко rib chiqadilar va 
ulaming ichidan eng yaxshisini tanlab oladilar. Optimallashdagi bu 
qarash evristik ko‘p variantli analiz deb ataladi. Lekin REVsining 
murakkabligi oshib borishi bilan, ulami loyihalash uchun amalga 
oshiriladigan hisoblashlar ham qiyinlashib boradi va ko‘rib 
chiqilishi kerak bo‘lgan variantlar soni ham ko‘payib boradi.
Ko‘pincha loyihalash bosqichlarida REVsini ishlatish sharoit- 
larida kelib chiqadigan ba’zi bir talablami oldindan ko‘rib 
bo‘lmaydi. Natijada yangi REVsini yaratish uchun ko‘p yillar kerak 
bo‘ladi. Sinashlar o ‘tkazish uchun ishlab chiqilgan tajriba namunasi 
apparatga qo‘yilgan talablami qoniqtirmaydi, uni sinash jarayonida 
qaytadan ko‘rib chiqish loyihalash jarayonini qimmatlashib keti- 
shiga olib keladi. Bunday holatlar yuzaga kelishiga asosan, loyiha­
lash jarayonini amalga oshirishda loyihalashning eski qarashlaridan 
foydalanish asosiy sabab hisoblanadi. Bunday qarash esa, murakkab 
hisoblangan 
zamonaviy 
REVsini 
loyihalash 
uchun 
mos 
hisoblanmaydi. Bu kamchiliklar zamonaviy REVlarini loyihalash­
ning sistemali yondashishga asoslangan, matematik uslublar va 
hisoblash texnikasi vositalardan foydalanib, loyihalash jarayonlarini 
mukammallashtiruvchi yangi zamonaviy texnologiyam intensiv 
rivojlantirish zamriyatini keltirib chiqardi. O g‘ir va murakkab 
loyihalash ishlarini kompleks avtomatlashtirish, maketlash, naturah
13

modellashtirish ishlarini matematik modellashtirish bilan almash- 
lirish, ko'p variantli loyihalash va optimallashning sifatli uslub- 
lariilan foydalanish, undan tashqari loyihalash jarayonini boshqarish 
sifatini oshirish imkoniyatlarini yaratdi.
Loyihalashga sistemali yondashish loyihalanilayotgan mah- 
sulotni va loyihalash jarayonini har tomonlama to ‘liq ko‘rib chiqish 
hisobiga loyihalash masalalarini optimal yechish imkoniyatini 
beradi va bu jarayonni haqiqiy ijodiy yaratuvchanlikka olib keladi.
Loyihalash jarayonini avtomatlashtirishda asosiy vosita b o ‘lib 
loyihalashga 
sistemali yondashish imkoniyatlarini to ‘liq amalga 
oshirish uchun kerakli asosni yaratuvchi shaxsiy kompyuter va u 
orqali boshqariladigan texnik vositalar hisoblanadi.

Download 3,32 Mb.