Sintaktik munosabatlarning turlari




Download 0,61 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/56
Sana02.02.2024
Hajmi0,61 Mb.
#150222
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   56
Bog'liq
tilshunoslik nazariyasi

2. Sintaktik munosabatlarning turlari. Sintaktik munosabatlar dastlab ikki turga bo‘linadi: 
predikativ va nopredikativ 
Predikativ bo‘linish gap qurilishi asosi (grammatika markazi/ komponentlari (ega va 
kesim)ning sintaktik munosabatidir. Bular orqali gap hosil qilinadi. Misol: Men ishga kecha 
chiqdim. (shaxs va sonda moslashayapti). 
Nopredikativ bo
ғlanish bunday xususiyatga ega emas. Teng boғlanish (teng sintaktik 
munosabatda bo‘lish, so‘zlar shuningdek, qo‘shma gaplarning predikativ komponentlari orasidagi 
biri ikkinchisiga bo‘ysinmagan, teng aloqasini ko‘rsatuvchi munosabat:o‘qituvchi va o‘quvchi, 
qo‘n
ғiroq chalindi va dars boshlandi va ergash boғlanish (bunda biri hokim va ikkinchisi tobe 
bo‘lgan so‘zlar o‘zaro aloqaga kirishadi: Salimni ko‘rdim) nopredikativ bo
ғlanishning bir turlaridir. 
Tenglashish munosabati asosan, teng bo
ғlovchilar va sanash intonatsiyasi orqali ifodalanadi. 
Ikkinchisida esa tobe bo‘lgan so‘z hokim so‘zni aniqlaydi, to‘ldiradi va hokazo. 
Tobelanish munosabatini ifodalovchi vositalar, asosan affikslar, ko‘makchilar, flektsiya, 
so‘z tartibi va intonatsiyadir. 
Sintaktik munosabatining ergashish usuli uch xil: moslashuv, bitishuv , boshqaruv. 
Tobe so‘zning hokim so‘z shakliga mos holda bo‘lishi moslashuv dir. Mas., shaxs va sonda - 
SHamol maysalar orasida lola chamanlarini silkiydi. Qaratqich-qaralmish: Ustozning vasiyatlariga 
sodiq qolamiz 
Tobe so‘zning hokim so‘z talab qilgan formani olish boshqaruv dir: Oltin o‘tda bilinadi. 
Boshqaruvchi vazifasini fe`l bajaradi. 
So‘z birikmasining bitishuv turida hokim va tobe so‘z o‘zaro so‘z tartibi yoki ohang 
yordamida munosabatga kirishadi: Keksa bo
ғbon, kichkina maydon kabi. 
Sintaktik munosabatlar grammatik vositalar orqali ifodalanadi. Ular quyidagilar: affikslar, 
yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi va intonatsiya. 
Affikslar yoki so‘z formalari sintaktik aloqani ifodalashda keng qo‘llaniladigan vositadir. 
Turkiy tillarda-suffikslar, hind-evropa tillarida - flektsiya: Xoroshaya pogoda, alie rozi. 

41 
YOrdamchi so‘zlar grammatik vosita sifatida barcha tillarda mavjud. 
Morfologik ko‘rsatkichlar bo‘lmaganda so‘z tartibi sintaktik munosabatlarni ko‘rsatuvchi 
asosiy vosita rolini o‘ynaydi. 
Intonatsiya ham sintaktik munosabat ifodalaydigan vositadir. Intonatsiyani tashkil etgan 
komponentlar: logik ur
ғu, pauza, ritm, milodika turli tillarda turli darajada sintaktik vosita sifatida 
ishlatiladi. 

Download 0,61 Mb.
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   56




Download 0,61 Mb.
Pdf ko'rish