43
Fillipin - 80
Janubiy Gveniya – 400 va hokazo.
Bu tillar funktsional jihatdan ham teng emas. Birida bir qabila gaplashsa, ikkinchisi
xalqaro
til hisoblanadi. Ba`zi tillar yo‘q bo‘lib ketgan (Amerikadagi hindu qabilalari tillari). O‘lik til-
iste`moldan chiqqan, yozma yodgorliklarda saqlanib qolgan til. Masalan: lotin tili, sanskrit tili.
Dunyoda shuncha miqdorda til mavjud ekan, tabiiyki,ularni tasniflab o‘rganishga ehtiyoj
tu
ғiladi.
Ularning eng asosiy va muhim belgilarini nazarda tutib tasniflash nihoyatda mushkul vazifa
ekanligini ham o‘tgan darsimizda ta`kidlab o‘tdik. Bir necha 100 yoki 1000 kishi gaplashadigan
qabila tili ham, 400 mln.dan 500 mln.gacha odam gaplashadigan
ingliz tili ham alohida til
hisoblanadi.
Keyingi yuz yilliklarda, ayniqsa XVI-XVIII asrlar davomida turli tillarni o‘rganish
natijasida to‘plagan ma`lumotlar ularni bir-biri bilan qiyoslab o‘rganishga omil yaratdi va asta-
sekin tillarning bir-biri bilan yaqinlik, qarindoshlik munosabati borligi haqida fikrlar paydo bo‘la
boshladi.
Frantsuz olimi Gvilel’m Postellus (1510-1581)ning «Tillarning qarindoshligi haqida»,
golland olimi Iosif Skaligerning (1540-1609) «Evropaliklarning tillari haqida mulohazalar» asarlari
yuzaga keldi. 1786 yilda ingliz sharqshunos olimi Vil’em Djounz (1746-1794) Kal’kuttada qilgan
ilmiy dokladida sanskrit tilining grek, latin, kekel’t, got va qadimgi fors tillari bilan qarindoshligini
ko‘rsatib berdi.
SHu tarzda tilshunoslikda qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishiga ilmiy zamin paydo bo‘ldi.
Bu metodning shakllanishida F.Bopp (1791-1867) «Sanskrit tillarining tuslanish sistemasi
va uning grek, latin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash» (1816), «Sanskrit,
zend, arman, grek, latin, litva, qadimgi slaviyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi»
nomli uch tomlik asari (1833-1952). Bu asarlari bilan tilshunoslikda agglyutinatsiya
nazariyasini
yaratdi.
Rasmus Rask (1787-1832)- «Qadimgi island tili va island tilining paydo bo‘lishi», YAkov
Grimm (1785-1863)- «Nemis tili grammatikasi». U fonetik qonun, fonetikadagi o‘xshashliklar -
«Grimm qonunini» yaratdi. A.X.Vostokov «Slaviyan tili haqida mulohazalar» (1820).
SHunday qilib avval qiyosiy-tarixiy metod, keyinchalik qiyosiy-tarixiy tilshunoslik vujudga
keldi. Geneologik tasnif yaratildi.
XIX asrga kelib bu borada etarli ilmiy ma`lumotlar to‘plandi, tillarni tipologik guruhlashga
ehtiyoj ortib bordi. SHu tarzda tilshunoslikda qator tasniflar vujudga keldi. Jumladan:
areal-geografik
genetik-geneologik
morfologik-tipologik
funktsional struktural kabi.
Areal tasnifda jahon tillarining xaritasi, turli mamlakatlarning til tomonida xarakteristikasi,
ayrim tillarining qo‘llanish doirasining kengayishi kabi masalalar o‘z ifodasini topadi.
Mas.,O‘zbekiston hududida millat va elatlarning joylashishi. (Dunyodagi tillarning taraqqiyot tarixi
shuni ko‘rsatadiki, qabila, elat, irq, hudud chegarasi bilan til chegarasi o‘zaro to‘
ғri kelmaydi).
Tillarning xalq tarixi bilan aloqasiga ko‘ra, asosan, uch tipga ajraladi:
qabila tili, elat tili,
milliy til.
Tilarning
funktsional tasnifi qo‘yidagi belgilarga asoslanadi:
1) tilning o‘zi tegishli bo‘lgan xalq tarixi bilan aloqasi;
2) tilning jamiyatdagi vazifasi.
Tillarning ijtimoiy vazifasining kengayishi ularning
funktsional differentsiatsiyalashuviga
olib keladi. Natijada turli nutq stillari shakllanib boradi. Rivojlangan hozirgi tillarning ko‘pchiligida
badiiy, ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, so‘zlashuv kabi uslublar shakllangan.
Tillarning
tipologik tasnifi da tillarning grammatik qurilishi asosga olinib,
ularning asosiy
tiplari belgilanadi. Unda tillarning morfologik va sintaktik tipologiyasi farqlanadi. Morfologik
tasnif ana shu usulga asoslanadi.
44
Morfologik tipologiya da ko‘proq so‘zlarning o‘zgarishi asosga olinadi. Tillarning
morfologik tasnifi so‘z qurilishida o‘zak va affikislarini o‘zaro qarama-qarshi qo‘yishga asoslanadi.
Bu tasnif tilshunoslikda keng tarqalgan.
Sintakaktik tipologiya gap va so‘z birikmalarida ifoda qilinadigan logik - semantik
munosabatlarning
universalligiga suyanadi, bunda kesim formasi, sintaktik aloqa, gapdagi logik
semantik munosabatlar hisobga olinadi. Kesim formasiga ko‘ra gaplar ot va fe`l gaplarga ajratiladi.
Tillarning sintaktik tasnifida subekt-predikat, ob`ekt-atribut munosabatlarini
ifodalanishiga
asoslangan tasnif keng tarqalgan. Bu jihatdan I.I.Meshchaninov uch sintaktik tipni ajratadi:
posessiv,
nominativ, e
rgativ. Bunda ega nima bilan ifodalanishi hisobga olinadi. Posessiv-egalik,
qarashlilik munosabatini ifoda qiluvchi maxsus sintaktik konstruktsiya. Nominativ-ega bosh
kelishikdagi so‘zlar bilan ifodalanishi. ergativ kelishik kavkaz tillariga xos.
Fandagi bu muammolarni hal qilishga chet el olimlari qatori o‘zbek tilshunoslari ham o‘z
hissalarini qo‘shib kelishmoqda.
Geneologik tasnifda til faktlari tarixiy printsip (usul) asosida o‘rganilib, tillarning
qarindoshlik munosabati hisobga olinadi.
Struktural tasnifda hamma tillarning vazifasi bir xilligidan kelib chiqib, ulardagi umumiylik
va o‘xshashlik asos qilib olinadi. Bu umumiy o‘xshashlik va universallik deyiladi.
SHundan so‘ng geneologik va morfologik tasnif va ularning afzal tomonlariga to‘xtalib
o‘tiladi.
Geneologik tasnifni ham, qiyosiy-tarixiy tasnifni ham inkor etgan. O‘zining stadial tasnifini
taklif qilgan. Bunda u til namontalogiyasi (tilning boshlan
ғich davridan qolgan qoldiqlarni
o‘rganuvchi ilm) usulini qo‘llagan. N.YA.Marrning
faraz qilishicha, insonlarning tovush nutqi
dastlab to‘rt unsurdan
sal, ber, yon, rosh dan iborat bo‘lgan emish. Dunyodagi barcha tillar ana shu
to‘rt unsurdan tarkib topgan bo‘lib, hamma tillarning yaratilishida eng dastlabki umumiy
materialdan bo‘lgan emish.
N.YA.Marrning bosqichli chizmasida har qaysi qardosh tillarning bir manbadan, bir o‘zak
tildan tarqalganligi da`vo qilinadi, bu bilan esa geneologik tasnif inkor qilinadi.
SHu o‘rinda Alisher Navoiyning «Muhokamat-ul lu
ғatayn» asari.(107 bet).
