47
O‘zakli tillarda gapda so‘zlarning o‘zaro grammatik munosabatlari, asosan, so‘z
tartibi
orqali ifodalanadi. Mas.,
shu fan tszay chjotszi-shan-kitob stolning ustida yotibdi, chjotszi-shan
fanchchjd shu stolning ustida yotgan narsa kitobdir.
Xitoy tilida bir so‘z turli matnda turlicha ma`no va turli grammatik vazifada kela oladi:
xao jen’-yaxshi odam
sio xao-yaxshilik qilish
dzio xao-qadimgi do‘stlik
xao vo-bu kishi meni yaxshi ko‘radi.
II.
Agglyutinativ tillar.
Agglyutinativ tillarga turkiy va fin-ugor tillari oilasidagi mo‘
ғul tillari, dravid, batu, yapon
tillari kiradi.
Agglyutinativ tillarning boshqa tillardan ajralib turadigan grammatik xususiyatlari
quyidagilar:
1.Affikslar bir ma`noni ifodalaydi. Flektiv tillarda bir vaqtning o‘zida affiks ikki ma`noni
ifodalashi mumkin: druziyam-jo‘nalish kelishigi, rod.
2. Affikslar o‘zakka mexanik ravishda qo‘shilaveradi. Flektiv tillarda esa birikib ketadi:
maktablardan-viju/vid.
3. Turkiy tillarda prefeks yo‘q, grammatik ma`nolar affikslar orqali ifodalanadi. Flektiv
tillarda ikkalasi ham mavjud.
4. Turkiy tillarda ko‘makchilar ot yoki ot vazifasidagi so‘zlardan
keyin keladi, sintaktik
munosabat ifodalaydi:
Ukam uchun oldim. Flektiv tillarda oldin kelib, shu vazifani bajaradi:
v
knige, nad stolem.
5. Turkiy tillarda rod (jins)kategoriyasi yo‘q.
III. Flektiv tillar.
Flektiv tillarga hind-evropa tillari kiradi. So‘zning morfologik formalarining fleksiya orqali
yasalishi bu tillarning asosiy xususiyatlaridir. Bu tillarda har bir mustaqil so‘zning dastlabki shakli
ham negiz va qo‘shimchalarga bo‘linadi, natijada o‘zak negiz mustaqil qo‘llanmaydi. Mas.,
rus
tilida siju, sidish’, sidyat so‘zlarining o‘zak-negizi
sid, sij bo‘lib, ular mustaqil qo‘llanmaydi.
Flektiv tillarga so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartiruvchi funktsiyani
bajaradigan ichki fleksiya
xos. Bunda o‘zak-negiz tovush almashinuvi bilan turli grammatik ma`nolar ifodalanadi. Mas., arab
tilida:
ktb-kataba: u yozdi, kotib: yozuvchi, kitob: kitob, akteb: yozmoq, maktab: idora, makaatib:
idoralar, madrasa: maktab, madarris: maktablar kabi.
IU. Polisintetik tillar.
Bu tillarning asosiy morfologik xususiyatlari ega, aniqlovchi, to‘ldiruvchi va holni ifodalab
kelgan so‘zlar fe`l bilan birikib, murakkab tarkibli qo‘shma so‘z formasiga o‘xshash gap hosil
qilishdir.
Bunda gap boshida ega, oxirida kesim, to‘ldiruvchi, hol, aniqlovchilar esa ega bilan
kesimning o‘rtasida keladi.
Tillarni bunday tasnif qilish nihoyatda nisbiy. Ular mutloq qoidalarga bo‘ysunmaydi.
Morfologik tasnifda so‘zlarning tuzilishi eng muhim,
eng asosiy belgi qilib
olinadi.Tillarning kelib chiqishi e`tiborga olinmaydi.
Unda so‘zlarning o‘zaro bo
ғlanishidagi so‘z, turlovchi va tuslovchi qo‘shimchalarning bor-
yo‘qligi, ularning xususiyatlari va so‘z yasalishi tomonlari hisobga olinadi.
Morfologik usul tillarni ikki asosiy guruhga ajratadi:
1.Qo‘shimchali tillar
2.Qo‘shimchasiz tillar
a) agglyutinativ – agglutinare - yopishtirish
b) flektiv – flexio - egilmoq, bukilmoq.
