a’lim sohasining bo‘lajak mutaxas
sisi sifatida davrimiz kichkintoy
larining kompyuter dasturlari va
mobil telefonlari funksiyalarini juda tez
o‘zlashtirib olishlarini ko‘rib, hayratlangan
larni ko‘p uchrataman. Kompyuter o‘yin
larini bir ko‘rishdayoq tushunib olgan va
berilib o‘ynayotgan bolakaylar kattalarni ham
hayron qiladi, ham tashvishga soladi. Shun
day bo‘lsada, ko‘pchilik bolalarga go‘daklik
chog‘idayoq elektron o‘yinchoq olib beradi.
O‘yinchoq do‘konlarda turli yoshdagi bola
larga mo‘ljallangan bunday o‘yinchoqlar ta
laygina. Biroq otaonalar ularni to‘g‘ri tan
lashni bilishlari zarur.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar
uchun eng oddiy kompyuter o‘yinlari
orasida
rivojlantiruvchi, ta’limiy, hisob va til o‘rganish,
rasm chizish hamda turli foydali mashqlarni
amalga oshirishga yo‘naltirilgan dasturlar,
ko‘ngilochar mashg‘ulotlar o‘yin shaklida
taqdim etiladi. Rivojlantiruvchi kompyuter
o‘yinlari bolajonlarga juda yoqadi. Ular
ko‘pincha bolalarga yaqin bo‘lgan yorqin rang
lardagi multfilm qahramonlaridan foydalanilib
yaratilgan bo‘ladi. Maktab yoshidagilarga
mo‘ljallanganlari esa o‘quvchilarga fanlarga oid
bilim berishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Eng keng
ommaviylashgan kompyuter o‘yinlari qatoriga:
mashina, kemalar,
samolyotlar va boshqa
poyga o‘yinlari, shuningdek, kompyuter sport
o‘yinlari kiradi. Shunday ta’limiy o‘yinlarni
Ziyonet ta’lim tarmog‘idan olish mumkin.
Biroq shunisi achinarliki, bola o‘yinlar
bilan uzoq vaqt o‘rindiqda o‘tirgan holda
o‘zini bokschi, basketbolchi sifatida his etib,
o‘yinga kirishib ketadi. Ayrim kompyuter
o‘yinlari juda oddiy bo‘lsada, mazmunan jan
gujadal mavzusida bo‘lishi mumkin. Masalan,
oddiygina otishma o‘yinlarini olaylik. Bunday
kompyuter o‘yinlarining asosiy maqsadi — bar
cha raqib tomondagilarni yo‘q qilishdan iborat.
Mazkur kompyuter o‘yinlarida kichkintoy ongi
da tajovuzkorlik shakllanishi xavfi mavjud.
Rolli sarguzashtli bolalar kompyuter
o‘yinlari ham ularda katta qiziqish uyg‘otadi.
Mazkur o‘yinlar, avvalo, bolalarni real
dunyodan virtual olamga sho‘ng‘ib,
undagi
voqelikda ishtirok etishga, qandaydir vazi
falarni amalga oshirishga berilib ketishlari
ga sabab bo‘ladi. Sarguzasht o‘yinlar orasida
go‘yo qo‘rqinchli filmlarga o‘xshagan syu
jetlilari ham talaygina. Bunday mazmunga
ega o‘yinlar bola tarbiyasiga ta’sir etmay qol
maydi, deb o‘ylayman.
Bunday o‘yinlar bolalarda nafaqat tajo
vuzkorlik, balki shavqatsizlikka ham chor
laydi. Ayrim otaonalar farzandlariga kom
pyuter sotib olib beradilarda, bola undan
qanday foydalanayotganligi bilan umuman
qiziqmaydilar. Biroq keyingi vaqtlarda ba’zi
bolalar uchun kompyuter o‘yinlarida max
sus «otaonalar nazorati» funksiyasi ham
mavjud bo‘lib, o‘yinlar orasida bolalarga
faqat ijobiy
mazmundagi syujetlarnigina
ochib, o‘ynash imkoniyati beriladi. Tajovuz
korlik mazmunidagi o‘yinlar bolalarda qahri
qattiqlik, berahmlik, behurmat va odobsiz
likni shakllantiradi. Ayrim otaonalar bolalari
ning kompyuterga qiziqishlariga ko‘pincha
xavotir bilan qarab, ayniqsa, o‘yin o‘ynash
larini qat’iy taqiqlaydilar. Ba’zan bunday
bolalarda kompyuterga qiziqish otaonala
ridan yashirincha internetkafelar tomon
ga yo‘l olishlariga sabab bo‘ladi. Shu sabab
dan internetkafelardagi bolalar o‘yinlari
mazmunmohiyatining nazorat qilinishi va
bolalarga taklif etishda ularning yoshi
e’tiborga olinishi zarur deb o‘ylayman.
Ma’lumki, kompyuter o‘yinlarining foy
dali yoki zararli jihatlari haqida ko‘plab
fikrlar mavjud. Shunisi qiziqki, har qanday
o‘yinchoq kabi bolalar kompyuter o‘yinlari
o‘zo‘zidan alohida foydali yoki zararli xusu
siyatlarga ega bo‘ladi. Biroq bola o‘yinlardan
foydali va bilimini oshiruvchi ta’limiy yoki
ko‘ngilochar o‘yinlarni to‘g‘ri
tanlashi uchun
unda foydali axborotga yondashuv salohiya
tini shakllantirish zarur. Axir hammaning
ham uyida pichoq, qaychi kabi ro‘zg‘or
buyumlari mavjud. Bola behosdan o‘ziga
zarar keltiruvchi harakat qilmasligi uchun
go‘daklik chog‘idanoq mazkur predmetlar
dan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatib boradilar.
Demak, otaonalardan farzandlarida kom
pyuterdan to‘g‘ri foydalanish malakalarini
shakllantirish talab etiladi. Hamma narsa
ning me’yori bo‘lgani kabi kompyuterdan
foydalanishda ham, avvalo, to‘g‘ri o‘tirish,
undan foydalanish qoidalariga amal qilish,
ayniqsa, ko‘zga, asab tizimiga zarar yetkaz
maslik uchun gimnastik mashqlar bilan
shug‘ullanish zarur. Shunda bolalar kom
pyuter o‘yinlari: dam olish, bolalar reaksi
yasi tezligini rivojlantirish
hamda mantiqiy
30
tafakkurlarining shakllanishi uchun foydali
va samarali omil bo‘lishi mumkin. Internet
yoki lokal tarmoqdagi muloqotlari esa ular
da muloqotchanlikni rivojlantirishga sabab
bo‘ladi. Bolalarning kompyuter o‘yinlari
bo‘yicha musobaqalarda g‘alaba qozonishlari
esa ularda faxriftixor tuyg‘usini rivojlanti
radi. Shunday ekan, kompyuter o‘yinlarining
bola tarbiyasiga foydali yoki zararli ta’sir
etishi ko‘proq kattalarga bog‘liq ekan.
Ma’lumki, 7–8 yoshli bolalar kompyuter
ga ongli munosabatda bo‘ladilar. Psixo
loglarning fikriga qaraganda, kompyuter bo
lalarda diqqatni, mantiqiy va abstrakt tafak
kurlarini rivojlantiradi. Kompyuter o‘yinlari
ularga mustaqil qaror qabul qilishga, bir
vaziyat, harakatdan boshqasiga tezda o‘tishga
yordam beradi. Bolalar ijodiy qobiliyatlari
ga, bolaning individual shaxsiy xususiyatlari
ga ham yaxshi ta’sir etadi. Ayniqsa, rivojlan
tiruvchi kompyuter o‘yinlari —
bu mustaqil
ta’limni rivojlantirish, Internetdan foydala
nishni bilish esa axborotni izlash va to‘g‘ri
tanlashlarida hayotiy maktab bo‘ladi.
Biroq shuni ham unutmaslik kerakki,
kompyuterdan me’yoridan ortiq foydalanish
bolalar so‘g‘lig‘iga zarar keltiradi. Shu sa
babdan ham kompyuter yoki televizor ro‘pa
rasida qiziqib o‘tirgan farzandlarining sog‘li
g‘iga otaonalari mas’ul deb hisoblayman.
6 yoshgacha bo‘lgan bolalar iloji boricha,
kompyuterdan uzoq o‘tirishlari va qisqa mud
dat foydalanishlari mumkin. 9–11 yoshdagi
lar uzog‘i bilan 20 daqiqa foydalanib, so‘ngra
dam olishlari shart. Eng asosiysi ko‘zlariga
alohida e’tiborli bo‘lish zarur. Shuningdek,
bolaning jismoniy va psixologik holatiga
salbiy ta’sir etishiga yo‘l qo‘ymaslik zarur.
Kompyuterdan samarali foydalanish uchun
uning o‘rnatilish joyini to‘g‘ri tanlash muhimdir:
•
