Katoliklik (Katolistizm) va uning o‘ziga xos jihatlari Katoliklik (yunon.
butun jahon) ham 1054 yilda xristianlikning ikkita – g‘arbiy va sharqiy cherkovga
bo‘linishi natijasida tashkil topgan.
Katoliklik Evropa, Amerika qit’asi davlatlarida keng tarqalgan. Afrikadagi
qator mamlakatlarda ham katoliklik asosiy diniy e’tiqod hisoblanadi. Italiya,
Ispaniya, Portugaliya, Franstiya, Belgiya, Avstriya va Lotin Amerikasi davlatlarida
asosiy e’tiqod qilinadigan din bo‘lsa, Vatikan davlatida esa rasmiy din hisoblanadi.
Dunyoda xristianlikning ushbu yo‘nalishiga taxminan 1,076 milliard kishi
e’tiqod qiladi.
Katolik cherkovi qat’iy markazlashgan tashkilot hisoblanadi. Rim Papasi –
katolik cherkovining boshlig‘i, Isoning noibi va apostol Petrning o‘rinbosari
hisoblanadi. Diniy hayotda gunohsiz deb hisoblanadigan, yashirin ovoz berish yo‘li
bilan kardinallar kollegiyasi saylaydigan Papaning hokimiyati jahon soborlari
hokimiyatidan ustun turadi. Katolik cherkovi soborlari (episkoplar yig‘ini)
cherkovga oid murakkab masalalarni hal etish uchun Papa tomonidan chaqiriladi.
Papa cherkov davlati – Vatikanning cheksiz vakolatlarga ega rahbaridir.
Bugungi kunda katolik cherkovi o‘ziga itoat etuvchi o‘ta intizomli
ruhoniylarning juda keng safiga, ko‘psonli monaxlik ordenlari, missionerlik, xayriya
va boshqa turdagi ko‘plab diniy tashkilot va muassasalarga ega. Umuman olganda,
katoliklikda uchta asosiy cherkov rutbasi mavjud bo‘lib, bular: diakon, presviter va
episkoplardir.
Katoliklikning markazi Vatikanda joylashgan. 1929 yildan boshlab Vatikan
mustaqil davlat maqomiga ega bo‘ldi. U hozirda 120 dan ortiq davlatlar bilan
diplomatik aloqalar o‘rnatgan.
Katoliklikda “Injil” va “Muqaddas rivoyatlar” bilan bir qatorda Butun jahon
soborlari va Rim Papasining qarorlari ham diniy ta’limot manbai deb qaraladi.
Pravoslavlardan farqli ravishda katolikliklikda:
- “Muqaddas Ruh” nafaqat Ota-xudodan balki O‘g‘il-xudodan ham kelib
chiqqan, deb hisoblanadi;
- Iso va uning havoriylari, Bibi Maryam hamda avliyolar amallarini qamrab
olgan “xayrli va savobli ishlar xazinasi” mavjud va ushbu xazina hisobidan cherkov
70
gunohkorlarning gunohidan o‘tish imkoniga ega, deb hisoblandi. Mana shu
ta’limotga, ya’ni gunohlardan pok bo‘lish va uning savobini o‘tganlarga bag‘ishlash
mumkin, degan aqidaga asoslanib katolik cherkovi XII asrdan boshlab gunohlarni
kechirish haqidagi yorliqlar (indulgenstiya – lot. rahm-shafqat) bilan savdo qilishni
yo‘lga qo‘ygan. Ruhoniylar vafot etganlarning yaqinlariga indulgenstiya sotish
orqali ularning a’rofda bo‘lish muddatini qisqartirishlari mumkin;
- A’rof (do‘zax va jannat oralig‘idagi mavze) haqidagi aqida mavjud. Unga
ko‘ra, gunohi katta bo‘lmagan gunohkorlarning ruhi u erda o‘tda kuyadi, keyin
jannatga yo‘l topadi. Ruhning a’rofda bo‘lish muddati o‘lganlar xotirasiga yaqinlari
tomonidan qilinadigan xayrli ishlar (ibodat va cherkov foydasiga xayr-ehson qilish)
evaziga qisqartirilishi mumkin;
- Bibi Maryam ham Iso kabi Annaning (Maryamning onasi) iffati saqlangan
holda Muqaddas ruhdan homilador bo‘lishi orqali dunyoga kelgan, deb hisoblanadi;
Katoliklikning o‘ziga xos xususiyatlari qatorida:
- nikoh qat’iy hisoblanishini (katoliklik aqidasiga binoan nikoh aqdi osmonda
tuziladi va erdagilar uni buzish huquqiga ega emaslar);
- Bibi Maryamning xudodan gunohlarni so‘rab beruvchi sifatlari ko‘proq
e’zozlanishini;
- marosimlar teatrlashtirilgan tarzda, dabdabali, kishilarning his-tuyg‘ulariga
ta’sir etadigan darajada o‘tkazilishi, ashula bilan birga organ musiqasidan ham
foydalanilishini;
- ibodatxonalar rasm va haykallar bilan bezatilishi, avliyolar, jafokashlar
ibodatlarini ifoda etuvchi turli muqaddas yodgorliklarni e’zozlash keng tarqalganini
alohida qayd etish lozim.
Xristianlikning etti asrorini talqin qilish va ularga rioya qilishda ham
pravoslavlikdan muayyan farqlar kuzatiladi. Xususan, katoliklikda:
- cho‘qintirish amali cho‘qintirilayotgan odamning ustidan suv quyish orqali
bajariladi;
- cho‘qintirilgandan keyin surtiladigan xushbo‘y moy cho‘qintirish bilan bir
vaqtda emas, balki sakkiz yoshdan kichik bo‘lmagan bolalarga episkop tomonidan
surtiladi;
- nonni Isoning tanasi, vinoni uning qoni misolida iste’mol qilishga asoslangan
marosimda ruhoniylar xamirturushsiz non va vino, oddiy insonlar esa faqat
xamirturushsiz non bilan (hozir ba’zan vino bilan ham) prichaщenie qiladilar;
- barcha ruhoniylar uylanmaydi. Diniy martabadan chiqish esa man etiladi;
Katoliklikda quyidagi “Majburiy” bayramlar nishonlanadi:
1. Iso tug‘ilgan kun (Rojdestvo Xristovo - 25 dekabr);
2. Xudoning zohir bo‘lishi (Bogoyavlenie - 6 yanvar);
3. Me’roj, ya’ni Isoning osmonga ko‘tarilishi (Voznesenie Gospodne -
Pasxaning 40-kuni);
4. Isoning tana va qoni bayrami (Prazdnik Tela i Krovi Xristovыx - Pasxa
bayramidan 60 kun o‘tgach nishonlanadi);
5. Bibi Maryam kuni (Den Presvyatoy Devы Marii, Materi Bojiey - 1 yanvar);
71
6. Bibi Maryamning pokdomon holida homilador bo‘lishi (Neporochnoe
Zachatie Presvyatoy Devы Marii - 8 dekabr);
7. Bibi Maryamning osmonga ko‘tarilishi yoki vafot etishi (Uspenie Presvyatoy
Devы Marii - 15 avgust);
8. Bibi Maryamning qallig‘i Avliyo Iosif kuni (Den Svyatogo Iosifa,
Obruchnika Marii - 19 mart);
9. Havoriylar Petr va Pavellar bayrami (Den svyatыx apostolov Petra i Pavla -
29 iyun);
10. Barcha avliyolar kuni (Den vsex svyatыx -1 noyabr).
|
