5
Atrof-muhit holati to‘g‘risida milliy ma’ruza: O‘zbekiston
HBHTJ tuzilmasi elementlarini quyidagicha tavsiflash mumkin (1-rasmga qarang):
• Harakatlantiruvchi kuch (H) – ham aholi ehtiyojlarini, ham sanoat ehtiyojlarini qamrab
oladigan rivojlanishning umumiy harakatlantiruvchi kuchlarini tavsiflaydi. Potensial
harakatlantiruvchi kuchlar, masalan, aholi soni, iste’mol va ishlab chiqarish shakllarining
o‘zgarishi, shuningdek, chiqindilarning ishlab chiqilishi va ularni qayta ishlash bo‘lishi
mumkin.
• Bosim (B) – atrof-muhitga bosimni keltirib chiqaradigan aholi va sanoat rivojlanishining
harakatlantiruvchi kuchlarining oqibatlarini tavsiflaydi, masalan, tabiiy resurslardan
ekstensiv (sifatga e’tibor bermay)
foydalanish, yerdan foydalanish va tuproq qatlamining
o‘zgarishi, suvdan foydalanish, ifloslanish va tashlamalarni o‘z ichiga oladi.
• Holat (H) – bosim havo, suv va tuproqning sifati, ekotizim xususiyatlarining o‘zgarishi kabi
atrof-muhit tarkibiy qismlarining holatidagi o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
• Ta’sir (T) – atrof-muhitning tarkibiy qismlari holatidagi o‘zgarishlar ularning mamlakat
rivojlanishi, shu jumladan, farovonlikni qo‘llab-quvvatlash imkoniyatiga ta’sir qiladi. Bu,
shuningdek, atrof-muhit holatidagi o‘zgarishlar tufayli yuzaga keladigan qaltisliklar va
xavflarni aniqlash uchun ham qo‘llanilishi mumkin.
• Javob choralari (J) – ko‘pincha siyosiy choralar shaklida jamiyatning javob harakatlarini
umumlashtiradi, lekin fuqarolar, manfaatdor tomonlar va sanoat tashkilotlarining
siyosiy
harakatlarni qo‘llab-quvvatlash/to‘ldirish bo‘yicha sa’y-harakatlariga ham tegishli bo‘lishi
mumkin.
HBHTJ tizimini qo‘llash asosida Milliy ma’ruzani tayyorlash jamoasi manfaatdor tomonlar
ishtirokida tabiiy muhitga aniq harakatlantiruvchi kuchlarni/ta’sirlarni va ekologik vaziyatni
yaxshilash bo‘yicha ko‘rilgan choralarni aniqlashga muvaffaq bo‘ldi. Atrof-muhitning tarkibiy
qismlariga atmosfera havosi, suv, yer resurslari, bioxilma-xillik, va, umuman ekotizimlar kiradi.
HBHTJ tizimi nafaqat mamlakatning rivojlanishi, holati va atrof-muhitga ta’siri va javob choralari
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik tushunchasini, balki ma’ruza uchun ko‘rsatkichlarni aniqlash
imkoniyatlarini ham taqdim etadi. Masalan, agar mamlakat aholisi, iqtisodiyoti va daromadlarining
o‘sishi harakatlantiruvchi kuch sifatida aniqlansa, unda potensial ko‘rsatkichlar aholining
umumiy soni, qishloq va shahar aholisi soni va daromadlarning o‘zgarishini o‘z
ichiga olishi
mumkin. HBHTJ tizimi kontekstida ko‘rsatkichlarning potensial misollari uchun biz miqdoriy
ko‘rsatkichlarni afzal ko‘rdik, lekin ba’zida miqdoriy ko‘rsatkichlar mavjud bo‘lmaydi, ana
shunda tendensiyalarning sifat tavsifini hisobga olish kerak (1-jadval). Ma’ruza ko‘rsatkichlar va
ma’lumotlardagi bo‘shliqlarni aniqlash imkoniyatini beradi va mamlakatning monitoring bo‘yicha
sa’y-harakatlarini takomillashtirish vositasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
