           
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
SANOAT TEXNOLOGIYASI FAKULTETI
5850100 “ATROF-MUHIT MUHOFAZASI” ta’lim yo’nalishi IV-bosqich talabasi
“Eshdavlatova Hulkar Mengliqulovnaning
«Qamashi non ishlab chiqarish korxonasidan chiqadigan gazlar tahlili va me'yorlashtiruvchi innovatsion texnik echimlarini tanlash»
mavzusida
Rahbar: dots.Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Ishni bajaruvchi: Eshdavlatova H.M.
Himoyaga ruxsat etildi: «Himoya uchun DAKga yuborildi»
Kafedra mudiri: Fakultet dekani:
dots. Muradov Sh.O. dots. Haydarov Sh.A.
«__» __________ 2013 yil «___» ______________2013 yil
Qarshi – 2013 yil
Mundarija.
|
Kirish….............................................................................................
|
|
1.
|
Umumiy qism....................................................................................
|
|
1.1.
|
Korxona joylashgan hududning fizik geografik tavsifi.....................
|
|
1.2.
|
Suv resurslari haqida ma’lumot........................................................
|
|
1.3.
|
Tumanning yer resurslari haqida ma’lumot......................................
|
|
1.4.
|
O’simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumot.............................
|
|
1.5.
|
Atmosfera havosi haqida ma’lumot ..................................................
|
|
1.6.
|
Hududning metrologik holati............................................................
|
|
1.7.
|
Korxona joylashgan hududning shand yo’nalishini tuzish................
|
|
2.
|
Maxsus qism.....................................................................................
|
|
2.1.
|
Korxonani atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba sifatida hususiyati ..........................................................................................
|
|
2.2.
|
Non kombinatidan chiqayotgan chiqindilarning umumiy tavsifi .....
|
|
2.3.
|
Ifloslovchi moddalar ajralib chiqadigan manbalar tavsifi ...............
|
|
2.4.
|
Atmosferaga chiqarilayotgan ifloslovchi moddalar tavsifi ..............
|
|
2.5.
|
Korxonaning kategoriyasini aniqlash
|
|
2.6.
|
Qamashi non kombinatidan chiqayotgan chiqindilarning tarqalish davrasini hisoblash ...........................................................................
|
|
3.
|
Mehnatni muxofaza qilish.................................................................
|
|
3.1.
|
Mehnatni muxofaza qilish qonuniyatlari asosi..................................
|
|
3.2.
|
Sanoat korxonalarida mehnatni muxofaza qilish xizmatini uyushtirish.........................................................................................
|
|
3.3.
|
Sanoat korxonalarida jaroxatlanish va kasb kasalliklarini o’rganish usullari ..............................................................................................
|
|
4.
|
Iqtisodiy qism....................................................................................
|
|
4.1.
|
Korxonalardan atmosferaga chiqayotgan chiqindilar tasirida atrof muhit ifloslanishi iqtisodiy zarari hisobi...........................................
|
|
4.2.
|
Atrof muhitni ifloslantiruvchi modda tashlangani uchun to’lanadigan so’mma hisobi .............................................................
|
|
|
Xulosa................................................................................................
|
|
|
Adabiyotlar ro’yhati..........................................................................
|
|
Kirish.
Ma’lumki fan va texnika rivojlanishi bilan atrof muhitning holati sezilarli darajada o’zgarib bormoqda. Texnika (techne - mahorat, sanʼat) - moddiy boylik olish hamda odamlar va jamiyatning extiyojlarini qondirish maqsadida inson atrofdagi tabiatga taʼsir qilishiga imkon beradigan vositalar va koʻnikmalar majmui.
Atrof muhitning holatining buzilishi, azon qatlamining siyraklashishi, iqlimning o’zgarishi bularning barchasini misol qilib keltirish mumkin. Yaqin kelajakda atrof muhitning holatini oldini olish chora tadbirlari ishlab chiqarish kerak bo’lmasa sayyoramiz og’ir ahvolga tushib qolishi aniq.
Tabiat boylikarini mahsuldorligini va tabiiy sharoitning inson uchun qulayligini saqlab qolish uchun ularni ehtiyojga yarasha meyorida foydalanishni hamma joyda amalga oshirish tabiatni izchillik bilan boyitib boorish uning komponentlari o’rtasidagi o’zaro tabiiy muvozanatni barqaror saqlab turish zarur. Buning uchun ishlab chiqarish korxonalarida chiqindisiz ishlaydigan samarali pisdesitlarning qo’llanilishi va miqdorini qisqartib borish havova suv havzalarining turli chiqindilar bilan ifloslanishi tez suratlarda kamaytirib borishga erishish har bir korxona, tashkilot vazirlikning va har birimizning muqaddas vazifamiz bo’lmog’I lozim.
Hozirgi kunda atrof muhit holatni saqlab qolish bo’yicha bir qancha qonuniyatlar qabul qilindi. Ko’plab loyihalar, kelishuvlar imzolanmoqda, jumladan “Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risidagi qonun 1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan. Prezidentimiz I.A.Karimovning ” “O’zbekistan XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikkka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari” asarida havo bo’shlig’ining ifloslanishi ekologik xavfsizlikkka solinayotgan tahdidlar, degan talablardan kelib chiqqan va jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari kitobida korxonalarni moderinizatsiya qilish yangi texnika va tehnologiyalar bilan taminlash degan so’zlariga 1997 yilda 38 ta rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar ishtirokida imzolangan kiota pratakoliga qaratilgan. Asar (arab. - iz, qodsiq) - 1) bi-ror narsadan qolgan yoki undan darak beruvchi belgi; nishon, iz; 2) Muhammad (sav) dan qolgan barcha sunnatlar; 3) olim, yozuvchi, rassom, bastakor va boshqa ijodining mahsuli. Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi.
Yuqoridagi talablardan kelib chiqib Qamashi non ishlab chiqish korxonasidan chiqadigan gazlar tahlili va meyorlashtiruvchi ilavotsion texnik yechimlarni tanlash mavzusida BMI ni yozishga kirishdim.
1. Umumiy qism.
1.1. Korxona joylashgan hududning fizik geografik tasnifi.
Qamashi non ishlab chiqarish korxonasi Qamashi tumanining markazida joylashgan bo’lib G’arbiy tomonida Amir Temur ko’chasi joylashgan.Korxonani tevarak atrofida o’rab turgan tashkilot va korxonalar joylashuvuga qarab shaharni iwlab chiqarish bilan shug’ullanadigan tahskilotlar bilan chegaradoshligini bilamiz
Qamashi non ishlab chiqarish korxonasi shimol va janub tomondan Qarshi Qamashi tez tibbiy yordam, shimolda xamza ko’chasi G’arbdan tor ko’cha orqali Chimqo’rg’on 6 bilan chegaralangan.
Tashkilotning umumiy yer maydoni 0,73 km2 ni tashkil qiladi. Tibbiyot, meditsina, tabobat - kishilar sogʻligʻini saqlash va mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarning oldini olish, davolash haqidagi bilimlar va shu sohadagi amaliy tadbirlar majmui. Qarshi (1926 37 yillarda Behbudiy) - Qashqadaryo viloyatidagi shahar (1926 yildan), viloyat markazi (1943 yildan). Qashqadaryo vohasining markazida, Qashqadaryo boʻyida, xalqaro t. yil va avtomobil yoʻllari kesishgan joyda. Maydon - ochiq, meʼmoriy jihatdan tartibga keltirilgan, atrofi bino, inshootlar yoki daraxtlar bilan toʻsilgan keng satq. Toʻrtburchakli, temperaturapetsiyasimon. doirasimon, tuxumsimon (oval) va boshqa shakllarda yopiq yoki ochiq holda boʻladi. Korxona asosiy chiqazish bazasi atmosfera havosini ifloslantiruvchi zararli moddalar keladigan manbalar asosida asosan korxona hudida joylashgan obekt va inshoatlardan tabiiy holda ham inson faoliyati bilan bog’liq bo’lgan hodisalardan kelib chiqadigan doimiy ravishda atmosfera havosini ifloslantiruvchi zararli moddalar ishlab chiqaruvchi moddalarnig majburiyligidir. Ushbu hudud uchun shimoliy tarafdan bo’lladigan sovuq havo oqimi, ham g’arb tomondan bo’ladigan issiq havo oqimi yo’nalishlarida natijasida hosil bo’ladigan keskin continental iqlim mavjuddir.
Tuman iqlimi O’rta Osiyo iqlimiga xos bo’lib, yozi issiq, quruq va uzoq emas. Bu holat Qamashi tumaning tekislik va adir mintaqalari uchun tipikdir. Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. Mintaqa - Yer yuzasining tabiiy geografik kenglik zonalligining eng yuqori bosqichi. Yer pusti yoki geografik qobiqning biror jihatdan oʻxshash boʻlgan, kenglik boʻylab choʻzilgan nisbatan kambar qismi. M. Ammo tumanning tog’li hududlarida iqlim biroz yumshoqroqdir, meteriologik elementlar esa joyining balandligi, yon bag’ir ekspozitsiyasiga qarab o’zgarib boradi. Tumanning iqlimiy xususiyatlarini tariflashda malum bir davrda faoliyat ko’rsatayotgan Qamashi va Chimqo’rg’on meteorologiya posti, hozirda ham faoliyat ko’rsatayotgan qo’shni G’uzor meteriologiya stansiyalari, Boyli metreologiya posti hozirda ham faoliyat ko’rsatayotgan qo’shni G’uzor meteriologiya stansiyasining malumotlaridan foydalaniladi.Viloyatning tog’li qismidagi iqlim hususida baland tog’li mingchuqur gedrometeriologiya stansiyasi harakterlidir. Iyyul oyining o’rtacha harorati tumanning tekislik qismida 28 gradus, tog’li qismida esa 21 gradus, tog’ oldi tekisligi bo’lgan Qamashida 27 gradusni tashkil qilsa, tog’lardagi xususan Mingchuqur metereologiya stansiyasida 21 gradus eng sovuq oy bo’lgan yanvarnung o’rtacha tumannning g’arbida 0garadus Qamashida 0,8 gradus baland tog’larda esa -5 garadus demak havo harorati balandlikka chiqqan sayin pasayib boradi.
Atmosfera yog’inlarining miqdori xuddi shu yo’nalishda ko’payadi. Qamashi tumaning shimoli g’arbida joylashgan 480m mutloq balandlikdagi Boyli metreologiya stansiyasida yog’in miqdori 333mm. Qamashi shahrida 327mm, Mingchuqur stansiyasida 612mm baland tog’ bo’lgan Mingchuqur maydonida yog’in miqdorining nisbatan kam bo’lganligiga sabab G’arbdan keluvchi havo massalarinig yo’lidan Xontaxti tog’lari bir qadam to’sib turadi.
Birinchi sovuq Qamashida 2-noyabrda oxirgi sovuq esa 22-martda kuzatiladi. Vegetatsiya davri tekislik qismida 250 kun, tog’li qismlarda esa 200 kunni tashkil qiladi. Yillik yog’in miqdori esa, 327mm dan 450-500mm gacha (tog’larda) bo’ladi.
Tekislikda sovuq kunlar bo’lmaydigan kunlar soni jihatidan viloyatda G’uzor tumanidan keying o’rinda turadi.Malumki 5gradus haroratda o’simliklarning rivojlanishi uchun muhim ko’rsatkich hisoblanadi. Harorat (Temperatura) (lot. temperatura - kerakli aralashma, o'rtacha holat) - moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik. Oxirgi sovuqgacha o’rtacha sutkalik haroratning 5gradusdan yuqori bo’lgan kunlar soni 32 kunni tashkil qiladi.Kuzda esa birinchi sovuq tushguniga qadar bo’ladigan kunlar 5 kunni tashkil etadi.Absolyut maksimal harorat Qamashida 39-41 gradus absolyut minimal harorat -20gradusni tashkil etadi.Ko’p yillik kuzatishlarga qaraganda o’rtacha sovuq kunlar tumanning tekislik qismida 67 kunni tashkil etadi. Eng ko’p sovuq bo’ladigan yillarda 96-100kun eng kam sovuq bo’ladigan yillarda esa 35 kun bo’ladi. Shuni takidlsh lozimki Qamashi tumaning tekislik mintaqasidagi havo harorati Qarshi shahriga qaraganda bir qadar yumshoqroq bo’lishi kuzatishlar davomida aniqlangan.
O’rtacha ko’p yillik tushadigan yog’in mikqdori (mm hisobida).
Metstansiya
|
Balandlik(mm hisobida)
|
Yog’ingarchilik miqdori
|
Boyli
Qamashi
Chiroqchi
Yakkabog’
G’uzor
|
488
520
543
575
524
|
333
327
368
364
285
|
Qamashi va Boyli meteriologiya stansiyalarida kuz oyiday yog’ingarchiliklar yog’ishi 14% qish oylarida 38% bahor oylarida esa 45%ni yani eng ko’p yog’ingarchiliklar yog’adigan oylar bahor oylaridir.Eng kam yog’ingarchilik bo’ladigan oylar yoz oylaridir. Yoz oylarida yillik yog’in miqdori 3%ni tashkil etadi. Bundan tashqari o’rtacha yillik havoning namligi 8,1 milliarddir. Ammo chang to’zonli kunlar yoz oylarida tez-tez bo’lib turadi.Bu holda bug’lanish imkoniyatining kata bo’lishiga olib kelgan.Bug’lanish imkoniyati 2119mm dir.
Qashqadaryo viloyatining boshqa joylarida bo’lgani kabi Qamashi tumanining tekislik qismida ham asosan shimoli g’arbiy tomondan ko’proq shamol esadi.Shamolning tezligi o’rtacha sekundiga 37 metrni tashkil etadi. Barcha yo’nalishdagi shamollar ichida (kuzatishlarga qaraganda) shimoli-G’arbiy shamollar 27% G’arbiy shamollar 25% janubiy-g’arbiy shamollar 25% janubiygarbiy shamollar 17%ni tashkil qiladi. Ayni paytda sharqdan esadigan shamollar atigi ikki foizga teng.Bu holda sharq tomondan baland tog’lar to’sib turganligi bilan izohlanadi.
Shunday qilib Qamashi tumanining iqlimi barcha xususiyatlari bo’yicha Qashqadaryoning tekislik qismi uchun xos bo’lgan, keskin continental yo’lining sal yumshagan varizntida, uning tekislik va tog’ oldi mintaqalarida namoyon bo’lgan.
1.2. Suv resurslari haqida ma’lumot.
Qamashi tumanida hamma joyda ham suv bir xil taqsimlangan.Tumanning tekislik qismlarida daryo suvlaridan unumli foydalaniladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S. Daryo suvlari sug’orish uchun qulay imkoniyatga ega. Biroq tumanning janubi-sharqida joylashgan g’allakor fuqarolar yig’inida hududida adirlar bo’lib, bu yerda bahorikor dehqonchilik asosan qor va yomg’ir suvlaridan to’yinadi. Xo’jalikning 300 gektar obikor yerlari Jangor suv omboridan suv chiqadi xolos.Tuman aholisining ko’pchilik ichimlik suv uchun arston quduqlardan foydalaniladi.Aholi - Yer yuzida yoki uning muayyan hududi, qitʼa, mamlakat, tuman, shaharida istiqomat qiluvchi odam (inson) lar majmui. Aholini tadqiq etish bilan maxsus fan - Demografiya shugʻullanadi.aholi oʻrtasida sodir boʻlayotgan jarayonlar biologik, geografik, ijtimoiy-iqtisodiy omillar taʼsirining natijasidir. Tumanning tekislik qismidan Qashqadaryo oqib o’tadi. Daryoning umumiy uzunligi 310km. Yllik suv to’planishi 1310 (mln m) o’rtacha yillik suv sarfi 35,2 m3 sek daryoning eng ko’p suv oqimi mart va aprel oylariga to’g’ri keladi.
(72,4 m kub sek) eng kam suv oqimi avgust oylariga to’g’ri keladi. (7,9m3 sek)
Sangar daryosining umumiy uzunligi 76 kilometr bo’lib, U yuzdan ortiq bir qancha buloqlar va tog’dagi qor suvlaridan to’yinadi. Daryoning yillik suv to’planishi 20 mln3m. O’rtacha suv sarfi esa 0,87 m3 sek. Eng ko’p suv oqimi aprel va may oylariga to’g’ri keladi. Langar daryosining suvi yil bo’yicha notekis taqsimlangan. Bahor oylarida yillik suv miqdorining 57-60% va yoz oylariga esa 17% to’g’ri keladi. Langar daryosining suvidan oqilona foydalanish va tez-tez bo’lib turadigan talofatli sel oqimlaridan saqlanish maqsadida Boburtepa suv ombori barpo etilgan.
Sangar daryosining Boburtepa suv omboridan (Hozirgi kunda Sangar suv ombori deb yuritiladi) Quyi qismidagi o’zaniga kelib qo’shiluvchi bir qancha soylardan yig’ilgan suvlar va zax suvlardan to’plangan oqova suvlar Chim qishloqdan janubdan tabiiy o’zada Qilli sho’r suvli anhorni hosil qiladi. Bu suv Qoratikan qishlog’I yonidan Qashqadaryoga kelib qo’yiladi.
Katta O’ra daryosi boshidan to oxirigacha tog’lar bag’ridan oqadi va bir qancha kata-kichik irmoqlar kelib qo’shiladi. Daryo suvi kam miqdorda sug’orishga ishlatiladi.Hammasi bo’lib 280 gektar maydon sug’oriladi. Daryoga o’ng tomondan Qorako’l, Oq suv va chap tomondan esa yong’oqli va Ferakli irmoqlari kelib qo’shiladi. Irmoq - katta daryoga quyiladigan daryo, soy, jilgʻa. Odatda, I. oʻzi quyiladigan daryodan kamsuv, shuningdek, vodiysi boshqa tomonga yoʻnalgan boʻladi. Koʻl va b. ichki suv havzalariga quy-iladigan daryolar ham baʼzan I. Daryo asosan qor va yomg’ir suvlaridan to’yinadi. Shuning uchun ham relefga bog’liq ravishda bu daryo havzalarida jalalarning bo’lishi daryolarning toshishiga olib keladi.Toshqinlar esa o’z navbatida qishloqlarga kata talofatlar keltiradi. Qashqadaryo havzasiga kiruvchi Yakkabog’daryo va G’uzor daryosining yuqori qismlari (Qizildaryo, Tirnasoy va Katta o’radaryo) ham tuman hududidan suv oladi.
Tumanda 3 ta suv ombori mavjuddir.Shu suv omborlar ichida eng yirigi bu Chimqo’rg’on suv ombori hisoblanadi.Chimqo’rg’on suv ombori Qashqadaryo viloyati bo’yicha ham eng kata suv omborlardan biri hisoblanadi. Qashqadaryo viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyab.da tashkil etilgan. 1927 yil 17 fev.dan 1938 yil 15 yanv. gacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanv. da Buxoro viloyatiga qoʻshib yuborildi. Bu suv omborning suv sig’imi 500 mln m3 bo’lib kattaligi jihatidan viloyatda Talimarjon suv omboridan keying o’rinda turadi. Chimqo’rg’on suv ombori 1963-yilda ishga tushirilgan sug’oriladigan 38 ming gektar maydonni suv bilan taminlaydi. Dambaning balandligi 33 metr uzunligi 7500km bu suv omborida xo’jalikning ko’p tarmoqlarini rivojlantirishda foydalaniladi. Tumanning qishloq fuqorolar yig’ini va fermerlarning yer maydonlarini sug’orishga kanal va ariqlardan foydalaniladi.
O’ng qirg’oq Botosh, Oqrabot, Chap Janbuz, Niyoziy, Uchtepa, Qovchin, Qorabog’ va shuningdek. Sangar daryosi tarkibidan tashkil topgan.
Yuqorida takidlangandek Sangar daryosi suvidan Oqilona foydalanish va tez-tez sodir bo’lib turadigan talofatli suv oqimlaridan saqlanish maqsadida Sangar suv ombori (eski nomi Boburtepa) bunyod etildi. Bu suv ombor 1974-yilda ishga tushdi. Suv sig’imi 7,3 mln m kub dambaning balandligi 34 metr, 2,3 ming gektar maydonni suv bilan taminlaydi. Dambarning uzunligi 1100 km.
Qamashi suv ombori Qashqadaryo viloyatining Qamashi tumanida barpo etilgan.Gidrotexnik inshoati 1957-yilda Qamashi shaxridan 5km uzoqlikdagi sho’rabsoy tabiiy botqoqligini tuproq to’g’on bilan to’sib hosil qilgan.
To’g’onning dastlabki balandligi 10m ustki qismining uzunligi 900m, suv ombor atrofida ko’tarilgan marzalar bilan birgalikda 1500metr hajmmi esa 11mlnm.kub 1962-yilda to’g’on rekanstruksiyasi qilinib, 3 metr
Ko’tarilgan va umumiy hajmi 17,3 mln.m kub ga va foydali hajmi 16mln.m.kub ga yetkazilgan. Maksimal chuqurligi 12 metr o’rtacha chuqurligi esa 60 metr suv sathining yuzasi 1,5 km2
Suv ombori Yakkabog’ daryosidan suv oluvchi Qorabog’ kanali va suv sarfi 4m.kub sekund bo’lgan 6km uzunlikdagi suv keltirish kanali orqali aprel, iyyulda to’ldiriladi. Qamashi suv omborining suv chiqargichidan suv sarfi 4km kub/sek bo’lgan 2,9km uzunlikdagi kanal suv olinadi, Suv ombor Qamashi tumanida 5mingga (gektar) ekinzorni sug’orish imkoniyatini beradi.
| 