Qashqadaryo viloyatinang suv omborlari haqida ma’lumot

Qamashi xo’jaliklari foydalanishi uchun bo’lgan kata yer fondi mavjud. 2012-yil ma’lumotiga qaraganda tumanning umumiy yer fondi: 182.651 shundan 71.785 ga qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirishga mo’ljallangan. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishga sug’oriladigan yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilish kata ahamiyatga ega. Shu sababli sug’oriladigan yerlarda lalmikor yerlarga qaraganda bir necha bor ko’proq hosil olinadi.Tumanda sug’orma dehqonchilik qilinadigan yerlar maydonining kengayishi Amudaryo havzasidan kanallar orqali suv olishiga bog’liq.

Yer resurslaridan oqilona foydalanishni tashkil etishda erroziya jarayonlariga qarshi o’tkaziladigan tadbirlar ham katta ahamiyatga ega. Sug’orma dehqonchilik qilinadigan hududda sug’orish eroziyasi tufayli tuproq hosildorligini kamaytirish olib kelmoqda, yani har bir gaktar maydondan 0,5-0,8 tonna chiqindi, 110-120 kg fosfor, 110-115kg azot yuviladi.

Mikroorganizmlarning faoliyati natijasida o’simlik va hayvon qoldiqlarining chirishi tufayli hosil bo’ladigan chirindining miqdori tuproqlarning haydaladigan qatlamida 2-3 marta kamayadi. Shu narsani takidlash lozimki tuproqda chirindining miqdori kam bo’lgan organic o’g’itlar yetarlicha berilmaganda mineral o’g’itlarni kata miqdorda ishlatish iqtisodiy samara bermaydi, aksincha xosildorlikni kamayishiga, maxsulot sifatini yomonlashuviga, tuproq tarkibining buzilishiga olib keladi: o’tkazilgan tajribalar shundan dalolat beradiki, xozirgi agrotexnika sharoitida o’g’itlarning atigi 35-40%ni o’simliklar o’zlashtiradi, qolgan 60-65% tuproqda to’planadi.

Qashqadaryo viloyatining tabiiy florasi 1200 yaqin yuksak turlaridan tashkil topgan bo’lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda yem-xashak sifatida ishlatiladi, 138 turli qimmatbaho dorivor 2,6 turli efir moyi, 61 turli asal beruvchi, 62 turi oshlovchi 138 turli qimmatbaxo dorivor, 26 turli o’simlik, 53 turli bo’yoq beruvchi, 19 turli qimmatbaxo bixli o’simliklardir. Bu turlardan tashqari tuman florasi tarkibida manzarali, vitaminli va tolali o’simliklar ham uchraydi.

Globotanik jihatdan rayonlashtirishning yangi sxemasidi muborak tumani ana shu chorvachiliklardir. Rayonlashtirishda asosiy asoslanib cho’l mintaqasida yillik o’rtacha harorat 16-18 gradus yanvarning o’rtacha harorati 0.1-3.

Cho’l mintaqasining o’simlik qoplamida qadimiy handun (juzgun) Shuvoq eferme chorvamuqlarning asosida asora assotsiyalar ustunlik qiladi. Relefning pastkam joylarida Shuvoqlar va Sho’rolar o’sadi.

Bu mintaqaning qumli cho’llarida ko’chma qumlarga moslashgan tamofit o’simliklar-qandim (tutun), quyonsuyak, qizilqandim mustahkamlangan qumlarda esa Shuvoq, Urg’ochi Selin, tuyamaymon o’sadi: hhududning ichki tekisliklari uchun efemer va efemeroid o’simliklardan Cherkoz, Singern, isiriq oq chitir butalardan yulg’un, qorasaksovul va boshqa o’simliklar xosdir. Bundan tashqari kam sho’rlangan joylardan pashmoq Sho’ra, tresken, dastarbosh, kuchli sho’rlangan yerlarda esa qorasho'ra, Sersazan, sho'rajriq, qizilmiya va boshqa o'simliklar uchraydi.

Mintaqaning daryo terassalarida, vodiylarida va botiqlarda ajriq va yantoq, qizilmiya kabi o’simliklar botqoq tuproqli joylarda esa qamish, lux, qiyoq, bug’doyiq, chuchukmiya kabi o’simliklar tarqalgan.

O’simliklar kislorodni yetkazib yer usti va yer osti suvlari rejimiga ijobiy tasir ko’rsatib tuproqni shamol va suv erroziyasidan saqlaydi. Bu joy tabiat uchun muhim hisoblanadi. Tumanning geografik o’rni va landshaftlarning xilma-xilligi hayvonot olami shakllanishi tarqalishiga o’z tasirini ko’rsatadi. Suvsiz qumli cho’llar tog’ o’rmonlari va daryo vodiylarining ekologik sharoitlari xayvonlarning hayot kechirishi uchun bir xil emas. Shunga ko’ra har qaysi landshaft uchun yoki bu sharoitga moslashgan hayvonlarning ma’lum turlari xosdi.

O’zbekiston hududida xususan Qamashi tumani mintaqasi turli o’lkalarning hayvonlari yozda tuproq haroratining yuqori bo’lishiga (50-60) va uzoq suvsizlikka moslashgan bu yerdagi fauna vakillarining muhitiga moslashishning yana bir belgisi ularning yer rangida yani qum chang ustida bo’lishidair. Xududddagi ayrim hayvonlar (yumronqoziq, qo’shoyoq va boshqalar), istemol qiladigan tarkibidagi ozgina namlik bilan kifoyalanadi va suvsiz hayot kechira oladi. O’simliklarning siyrakligi, ovqat va suvning taqchilligi tufayli hayvonlar tez harakatlanishi qobiliyatiga ega bo’lsada yozda kunduzi tuproq 60-70gradus qiziganda ularning faoliyati keskin susayadi. Bu xol ko’pchilik xashoratlarga, chayonlarga, kaltakesaklar, ilonlar, sut emizuvchi ayrim hayvonlarga va ba’zi bir qushlarga xosdir. Hayvonlarning hayot sharoiti qumli, sho’rxok, oshloq cho’llarining hayvonlaridan farqlanadi. Bu yerlarda yog’in sochin bo’lishi qish va bahor oylariga to’g’ri keladi. Asosan efemer o’simliklar o’sadi va may oyining bu o’simliklar ham qovjirab qoladi. Hayvonlar ham o’simliklar quyosh isitishi bilan uyqudan uyg’onadilar zo’r berib oziqa bilan oziqlanadilar va ko’p o’tmay urchiy boshlaydi.

Mintaqaning umurtqali sut emizuvchilari, sudralib yuruvchilar, qushlar quruqlikda yashovchi haroratlar qisqichbaqalar, molyuskalar, chuvalchanglar va boshqa soda hayvonlar uchraydi.

Jazirama issiq kunlarda daraxtlarning uchlarida dasht agamasi deb ataluvchi kaltakesak ko’p bo’ladi. Umuman cho’l hududidagi ko’pgina hayvonlar endem (malum bir grafik viloyatda yashaydigan va boshqa joylarda uchramaydigan) hayvonlardir. Tumanda ham bu turlarni bir necha xilini uchratish mumkin shuningdek cho’l toshbaqasi va echkeemarni ham.

Cho’llarda kon ishlari davomida hududni florasini nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda. Bu esa bazi tur va navlarni yo’qolib ketishi va buzulishiga sabab bo’lmoqda. Bu esa ba’zi tur va navlarni yo’qolib ketishi va buzulishiga olib kelmoqda. Turlarning yo’qolib ketishi natijasida ekologik zanjirni uzulishi kuzatilmoqda.

1.5. Atmosfera havosi haqida ma’lumot.
Shaharlar atmosferasini ifloslanishi darajasini ko’rsatuvchi omillarga asosan quyidagilar kiradi.

Tabiat va tabiiy jarayonlarning tabiiy tavsiflar bilan bog’liq omillar. Masalan atmosfera yog’inlarining turi va jadalligi joyning tabiiy geografik va atrof muhitga tasir etuvchi halokatli hamda davomiy tabiiy jarayonlar kuchli shamol, quyun va boshqalar.

Inson faoliyati bilan bog’liq omillar (antropogen yoki texnogen omillar) havo havzasi tarkibining sifat va miqdor ko’rsatkichlar faoliyatining tasiri salbiy tavsifga ega.

Antropogen omillarni atmosfera musaffoligiga tasir etish ko’rsatkichlariga qarab shartli ravishda uchta guruxga bo’lish mumkin.

1. 
   Maxalliy yoki local ifloslanishi belgilovchi omillar.
   
2. 
   Katta hududlarni ifloslanishi belgilovchi omillar.
   
3. 
   Atmosferani global belgilovchi omillar.
   

Atmosfera havosining muhim darajadaifloslanishi kishi organizmining turli kasalliklar bilan og’rishiga olib keladi.Buyuk alloma Abu Ali Ibn Sino aytganlarida odamning salomatligi tashqi sharoit bilan chambarchas bog’langan.

Respublikamizda atmosfera havosiga chiqarilayotgan turli chiqindilar 80-yillarning o’rtalariga nisbatan kamayish yo’nalishida bo’limga qaramasdan hali ham yuqori ko’rsatkichlarni tashkil qiladi. 1985-yilda jami chiqindilarni miqdori 4,2 mln tonnani tashkil qilgan xolda 1994-yilda bu raqam 2,4 mln tonnagacha kamayadi. Bu jihatdan sanoat korxonalaridan chiqarilgan chiqindilar 1,5 mln tonnadan 0,9 mln tonnagacha qisqaradi. Transport vositalaridan chiqqan ifloslovchi moddalar esa 2,7 dan 1,4 mln tonnagacha kamayadi. Buncha chiqindilarning kamroq chiqarilishi korxona durdonalariga turli konstruksiyadagi gaz va changni ushlab qoluvchi hamda tozalovchi moslamalarining o’rnatilishi va mavjudligining samaradorligini oshirish sabab bo’ladi. Shuningdek ishlab chiqarish hajmining kamayishi va shunga muvofiq yoqilg’idan foydalanish miqdorining pasayishi tasir ko’rsatgan.

Ma’lumotlarga ko’ra sanoat korxonalarida 1981-1985 yillarda har yili soatiga 421,3 ming m³ gazni tutib qoluvchi va zararsizlantiruvchi moslama ishga tushirilgan bo’lsa 1986-1990 yillarda 723 ming m³ 1991 yilda 1282,3m³ 1992 yilda 79,6 ming m³ 1993 yilda 357,8 ming m³ 1994 yilda 514 ming m³ gazni tutib qoluvchi va zararsizlantiruvchi moslamalar o’rnatildi.

Respublika 1992-yilda jami ushlab qolingan va zararsizlantirilgan texnogen chiqindilar miqdori 1985-yilga nisbatan 6% ga ortgan, ya’ni 1985 yilda chiqindilarning 65% ushlab 1992 yilda bu miqdor 71% ni tashkil qiladi

Naviy viloyatida 1992-yilda ushlab qolingan va zararsizlantirilgan chiqindilar miqdori deyarli 91% Toshkent viloyatida 79% Samarqand viloyatida 75,1% foizni tashkil qilgan holda Buxora, Qashqadaryo, Sirdaryo viloyatlarida 18,8% dan 34,2% gacha bo’ladi

Turg’un manbalarda havoga chiqarilayotgan chiqindilarni tutib qolish va zararsizlantirish bilan birga talay miqdordagi zaharli chiqindilar havoni ifloslab kelmoqda.

Havoga chiqarilayotgan chiqindilarning kata qismi gazsimon va suyuq moddalar bo’lib, ularning tarkibi ko’proq oltingugurt angedridi (Qrshida 30,7 ming tonna) uchuvchi organic birikmalar va boshqalardan iborat

Atmasfera havosini ifloslanishida bazan mahalliy zonalar (malum chiqindi moddalar guruhi bo’yicha tarkib topadi ular shu maydagi sa’noat korhonalari yoki tutunlarning chiqindilari tugunlari bilan bog’liqdir. Ko’pincha kimyo, neft va gazni qayta ishlash mikrobiologiya sa’noat qara va rangli metalurgiya va boshqa korhonalar chiqindilari. Shunday zonalarni hosil qiladi )

Ularning havoga chiqarilgan texnogen chiqindilari tarkibida qo’rg’oshin, oltingugurt va xlorid ishqori, vanadiy oksidi benzopirin va ko’pgina va boshqa yuqori darajada tasirchan moddalar bo’ladi bunday moddalar soni 150 dan bo’ladi. Bir varakayiga ko’p miqdorda chiqindi chiqarib yuborish hollari ham bo’ladi.Bunday chiqindi chiqarish ham hech joyda qayd etilmaydi shuning uchun ham havoning ifloslanish darajasi bazi sanitariya meyoridan ko’proq ham bo’lishi mumkun. Bu hol chang va zahar gazlarni tutib qoluvchi hamda tozalovchi moslamalarning buzulib qolishi korxonada buzilish hodisalarning yuz berishi yoki oylik ishlab chiqarish rejasini tezroq va ko’proq bajarish bilan bog’liq bo’ladi.

Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga bevosita yoki bil vosita zararli tasir ko’rsatmaydigan miqdori ruxsat etilgan miqdor deb yuritiladi. Bunda zararli birikmalarning odam mehnat faoliyatiga va kayfiyatiga putir yetkazmasligi inobatga olinadi.

Havo ifloslanishining muntazam ruxsat etilgan miqdordan yuqori bo’lishi aholi yashash joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasir ruxsat etilgan miqdor ko’rsatgichlari bo’yicha aniqlanadi agar ruxsat etilgan miqdor miyyoridan oshib ketsa kasalliklarning darajasining ortishiga olib keladi

Atmosfera havosi tarkibida qo’rg’oshin, margumush, mis va boshqa og’ir metallarning qattiq birikmalari oltungugurt gazi uglerod oksidi fitor nirikmasi azot oksidi amiak uglevodorodlar boshqa gazsimon va suyuq moddalar miqdori darajasidan oshib ketgan taqdirda kishi organizmiga ta’siri quydagicha sodir bo’ladi.

Uglerod oksidining REM dan 0.5 mg ga ortishi gemoglobin harakatini kuchaytiradi.

Uglevodorodlar REM 25 mg dan oshsa nafas olish yo’llari yallig’lanadi ko’ngil aynishi paydo bo’ladi bosh aylanadi uyquchanlik kuchayadi nafas olish va qon aylanish ishdan chiqadi.

Azot ikki oksidi miqdori REM 0.66 mg dan ortsa organizmda o’pka nafas olish yo’llarini kuchli yallig’laydi ularda shamollashning kuchayishiga ko’maklashadi qon borishi kamayadi.

Sa’noat va transport change miqdori 1m³ da REM dan 0.5 metr kvadratdan ortsa kishi organizmiga ta’siri uning tarqoqligi sababli sezilarli darajada yuz beradi

Qo’rg’oshinli va uning birikmalari miqdori REM dan oshsa 0.0017 metr kvadratga oshsa to’planish xususiyatiga esa qonning tarkibini o’zgartiradi va miya suyagiga ta’sir ko’rsatadi. Muskullarning kuchsizlantirishini oshiradi asab tizimini buzadi bosh miyaning shamollashi buyrak va jigarning zararlanishi kuzatiladi.

Hozirgi kungacha atmosfera havosidagi 600 ta kimyoviy moddaning REM ishlab chiqilgan shuning dek 38 ta moddalarning birlashib tasir qilishi urganilgan bo’lib, ular uchun meyyorlar belgilangan. Masalan quydagi REM ko’rsatgichlarni ajratish mumkun

Is gazi 0.001m² /m³

Oltungugurt gazi 0.05 m² /m³

Xlor 0.06 m² /m³

Fenol 0.01 m² /m³

Formolozogit 0.003 m² /m³

Qurum 0.05 m² /m³

Uglerod oksidi 5.00 m² /m³

Azot oksidi 0.400 m² /m³

Chang 0.500 m² /m³ va boshqalar turli moddalarning ta’sir darajasiga qarab turli hil REM ko’rsatgichlari belgilangan

Atrof muhitning huquqiy meyorlari turlaridan biri qonun kuchiga ega bo’lgan texnik meyorlar va standartlardir masalan GOST 17.23.01-86 atmosfera

Aholi yashaydigan punkitlarda havo sifatini nazorat qilish qoidalari GOST 17.00.04-90 sanoat korxonasining ekologik pasporti.

Tabiatni myhofaza qilish qonunini buzganlik uchun quydagi choralarni qo’llash ko’zda tutilgan

-moddiy aybdorlarga nisbatan jarima solish

-mamuriy ogohlantirish jarima yetkazilgan zararni bartaraf etish malum bir turdagi faoliyat bilan shug’ullanishdan maxrum etish.

-jinoiy javobgarlik O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bilan tartibga solinadi

Yuqorida qatd etilgan tahlilni etiborga olsak gaz taminot boshqarmasi ham atmosfera havosiga olishlardan darajada ifloslantiruvchi moddalar chiqarilmoqda.

Quydagi bo’limlar bu zararli moddalarning aniqlaninb ularni ruxsat etiladigan miqdorlar bilan solishtirish va uni kamaytirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqarishga harakat qilinadi

Bundan kelib chiqqan hulosa shuki o’simliklar dunyosi atmosfera havosini meyyorlashtirib turadi

Sekin asta bo’lsa ham hozirgi kunda atmosfera havosida ta’sirni oldini olish chora tadbirlar keng miqiyosda tushuntirish ishlari olib borilmoqda