| 1.4 O’simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumot.
Chiroqchi tumanining qoplamining shakllanishi sharoitida hududning geologik taraqqiyoti, geografik o’rni va hozirgi tabiiy sharoitlari asosini ahamiyat kasb etadi.o’simlik turlarinintarqalishidsa esa relief, tuproq va iqlim sharoitlari muhimomillar hisoblanadi. Tuman florasi tarkibida mahalliy o’simlik turlaridan tashqari Eron, Afg’oniston va O’rta dengizbo’yi o’lkalari uchun xos bo’lgan o’simlik turlari ham mavjud.
Qashqadaryo viloyatiningtabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksakturlardan tashkil topgan bo’lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda yem hashak sifatida ishlatiladi, 138 turli qimmatbaho dorivor, 26 turli efir moyi, 61 turli asal beruvchi, 62 turli oshlovchi, 53 turli bo’yoq beruvchi, 19 turli qimmatbaho bixli o’simliklardir. Bu turlardan tashqari tuman florasi tarkibida manzarali, vitaminli va tolali o’simliklar ham uchraydi.
Geobotanik jihatidan rayonlashtirishning yangi sistemasida Chiroqchi tumani ana shu rayonlashtirishda asosiy asoslanib cho’l mintaqasida yillik o’rtacha harorat 16-180 C, yanvarning o’rtacha harorati 3.30C bo’lib 270-320 kun davomida harorat 5.0-0 dan yuqori bo’ladi.
Cho’l mintaqasining o’simlik qop’lamida qondim ( juzgun), shuvoq, efemerli chirmovuqlarning asosida osora ossountsiyalari ustunlik qiladi. Relyefning pastqam joylarda shuvoqlar va sho’ralar o’sadi.
Bu mintaqaning qumli cho’llarida ko’chma qumlarga moslashgan tomiofit o’simliklar qondim ( juzgun), quyonsuyak, qizilqondim, mustahkamlangan qumlarda esa shuvoq, iloq, qora saksovul,efemerlardan qizqiriq, kumaroq efemerlardan chayir urg’ochiselen, tuyapaymoq o’sadi. Hududning ichki efemer va ofeseroid o’simliklardan cherkas, shigren, isiriq, oqchigit, butalardan yulg’un, qorasaksovul va boshqa o’simliklar xosdir.
Bundan tasgqari kam sho’rlangan joylarda poshmoq, sho’ra, teresken, dastorbosh, kuchli sho’rlangan yerlarda esa qora shora, qizilmiya va oqbosh uchraydi.
Mintaqaning daryo trassalarida, vodiylarda va botiqlarda ajriq, yantoq, qizilmiya kabi o’simliklar tarqalgan.
O’simliklar kislorodni yetqazib yer usti ba yer osti suvlari rejimiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, tuproqni va suv erroziyasidan saqlaydi. Bu joy tabiati uchun bu muhim hisoblanadi.
Tumanning geografik o’rni va landshaftlarining xilma-xilligi hayvonot olamining shakllanishi va va tarqalishiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Suvsiz qumli cho’llar , tog’ o’rmonlari va daryo vodiylarining ekologik sharoitlari hayvonlarning hayot kechirishi uchun bir xil emas. Shunga ko’ra har qaysi landshaft uchun u yoki bu sharoitga moslashgan hayvonlarning ma’lum turlari hosdir.
O’zbekiston hududida, xususan Chiroqchi tumanida cho’l mintaqasi turli o’lkalarning hayvonlari aralashib ketgan zoogeografik tumanga mansubdir.
Cho’l hayvonlari yozda tuproq haroratining yuqori bo’lishiga (30-60) va uzoq suvsizlikka moslashgan. Bu yerdagi fauna vakillarining muhitga moslashishining yana bir belgisi ularning yer rangida ya’ni qum, chang ustida bo’lishidir. Hududdagi ayrim hayvonlar ( yumronqoziq, qumoyoq va boshqalar) iste’mol qiladigan ozuqasi tarkibidagi ozgina namliik bilan kifoyalanadi va suvsiz hayot kechira oladi.o’simliklarning siyrakligi, ovqat va suvning taqchilligi tufayli hayvonlar tez harakatlanish qobilyatiga ega bo’lsada, yozda tuproq kunduzi 60-700C ga qiziganda ularni faoliyati keskin susayadi. Bu hol ko’pchilik ilonlarga, chayonlarga, kaltakesaklarga, hasharoylarga, sitemizuvchi ayrim hayvonlarga va ba’zi bir qushlarga xosdir.hayvonlarning hayot sharoiti qumli, sho’rxok toshloq cho’llarning hayvinlaridan farqlanadi. Bu yerlarda yog’in –sochin bo’lishi faqat qish va bahor oylariga to’g’ri keladi. Asosan efemer o’simliklar o’sadi va may oyining oxirida bu o’simliklar ham qovjirab qoladi. Hayvonlar ham o’simliklar kabiquyosh isitishi bilan uyqudan uyg’onadi. Zo’r berib ozuqa bilan oziqlanadillar va ko’p o’tmay urchiy boshladi. Mintaqadosh umurtqadosh sut emizuvchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar hamquruqlikda xam yashovchi hasharotlar, qisqichbaqalar, molyuskalar, chuvalchanglarva boshqa soda hayvonlar uchraydi. Bu hududga mansub bo’lgan sutemizuvchilar va sut emizuvchilardan shalpangquloq, tipratikan, qum quyoni, yumronqoziq, sevetsev qushoyog’I, baroq barmoqli qushoyoq, katta qumsichqon, bo;ri, tulki va boshqalar yashaydi.
Jazirama issiq kunlarida darasxtlarning uchlarida dasht agomasi deb ataluvchi kaltakesak ko’p bo’ladi. Umuman cho’l hududida ko’pgina hayvonlar endem ( ma’lum bir grafik viloyatida yashaydigan va boshqa joylarda uchramaydigan hayvonlar). Tumanda ham bu tularni bir necha tipini uchratish mumkin. Shuningdek cho’l toshbaqasi, echkiemar, qum efasi, supto’rg’ay va boshqa hayvonlar ham endemalardir.
Cho’llarda kon ishlari davomida hududni florasi nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda; bu esa ba’zi tur hayvonlarni buzilishiga olib keladi.
|
