1.Muhimlik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati.
2.Muhimlik darajasini auditda qo’llash tartibi.
3. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami va
unga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoitlar (ARMT, IXR, NR,AR).
4. Auditorlik risklar maqbul to’plamining elementlari va ularni baholash.
1.Muhimlik tushunchasi va uning auditdagi ahamiyati.
Muhimlik tushunchasi auditga oid manbaalar (ilmiy asarlar, o’quv adabiyotlari,
standartlar va b.)da umumiy negizga asoslangan holda turlicha ta’riflangan.
Masalan, professor M. M. To’laxo’jayeva ta’rifiga ko’ra, “Hisobotdagi foyda-
lanuvchilarni qarorlar qabul qilishda chalg’itishi mumkin bo’lgan, oqibatda befoyda
moliyaviy sarf-xarajatlar, nobudgarchilikka va zararlarga olib keladigan xato va
tushirib qoldirishlar muhim, muhim (moddiy) hisoblanadi”(17. 107-b.).
Umumiy
auditorlik amaliyotida muhimlik chegaralarini quyidagicha belgilash qabul
qilingan:
0 < J < 1 (yoki foiz hisobida 0< J% <100)
Ushbu chegara oralig’idagi ehtimollik xo’jalik yurituvchi subyektlar hisobotlarining
ishonchliligiga ta’sir ko’rsatadigan xatolar mavjudligini aniqlash, tegishli auditorlik
qarorlarini qabul qilish uchun ushbu xatolarni baholash mumkinligi(yoki mumkin
emasligi)ni ifodalaydi. Bu muhimlikni sifat jihatdan tavsiflaydigan tarkibiy qismdir.
Muhimlikning miqdoriy jihatini tavsiflaydigan tarkibiy qismi esa uning ma’lum
darajalari orqali ifodalanadi.
Agar xato buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarini sezilarli darajada chalkashtirsa va
mazkur hisobot ko’rsatkichidan foydalanuvchining shu hisobotga asosan qabul
qilgan qaroriga ta’sir ko’rsatsa, uning aniqlanmasligi (bilmasdan o’tkazib
yuborilishi) muhim hisoblanadi. Buxgalteriya hiso-botida yig’indisi katta summani
tashkil etadigan bir nechta sezilarsiz xatolar bo’ladigan vaziyatlar ham uchraydi.
Auditor bitta muhim bo’lmagan xatoni aniqlab, bu haqda auditorlik xulosasida
bildirishi va salbiy auditorlik xulosasi tuzishi ham mumkin. Haqiqatda esa,
buxgalteriya hisobotida jamlanganida muhim tus oladigan
bir nechta ahamiyatsiz
xatolar bo’lishi mumkin.
2.Muhimlikni aniqlash auditning xalqaro amaliyotida №320-“Auditda muhimlik”
nomli standart (ISAs 320”Audit Materiality”) bilan tartibga solinadi. O’zbekistonda
esa bu borada №9 – “Muhimlik va auditorlik riski” nomli AFMS ishlab chiqilgan va
Moliya Vazirligining 1999 yil 4 avgustdagi 63 sonli buyrugi bilan tasdiqlangan,
hamda Adliya Vazirligi tomonidan 1999 yil 3 sentyabrida 813 raqam bilan ro’yxatga
olingan. Ushbu standartga muvofiq “Xo’jalik yurituvchi subyekt moliyaviy
hisobotining ishonchliligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadigan holatlar auditda
muhim deb tan olinadi”.
Auditorlar eng muhim, kam uchraydigan va xatolari bor hisobot moddalari va
schetlarni aniqlash chog’ida muhimlik tushunchasidan auditni rejalashtirishning
50
asosi sifatida foydalanadilar. Bunday moddalar va schotlarga alohida e’tibor qaratish
zarur.
Shuningdek, to’plangan auditorlik dalil-isbotlarini baholashda va qanday
auditorlik xulosasi tuzish to’g’risida bir qarorga kelishda ham muhimlik darajasidan
foydalaniladi.
Demak, muhimlik tushunchasi auditor tomonidan yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan
xatoning hajmini va o’tkaziladigan auditorlik tekshiruvining ko’lamini aniqlash
hamda tuziladigan auditorlik xulosasining shaklini belgilash (ijobiy yoki salbiy)
uchun birlamchi va asos bo’luvchi manba hisoblanadi.
Ushbu jumla axborotdan foydalanuvchilarga auditorlik xulosasida bildirilgan
fikrning muhim hisoblangan moliyaviy axborotlargagina taalluqli ekanligi
to’g’risida ma’lumot beradi. “Muhimlik” tushunchasi shuning uchun zarurki, hech
qaysi auditor moliyaviy hisobotning 100% to’g’ri ekanligiga kafolat bera olmaydi.
Muhim xatolarning auditor tomonidan aniqlanishi ko’plab omillarga bog’liq.
Jumladan, ham korxona rahbariyati, ham auditor
tomonidan mavjud muhim
xatolarning baholanishi; tekshiruvlar vaqti va qiymatining chegaralanganligi;
mijozning xatolarni auditor aniqlashini “kutib o’tirishi”; auditorning mustaqillik
darajasi; uning vijdonliligi; tashqi auditorning ichki nazorat tizimiga ishonchi;
korxonada qabul qilingan hisob siyosati va undagi ayrim qoidalarning tafsiloti; hisob
siyosatining me’yoriy hujjatlar talablariga mosligi.
Auditor quyidagi hollarda muhimlikni ko’rib chiqishi lozim:
➢ auditorlik amallarining xususiyatlari, vaqti va
chuqurligini aniqlashda;
➢ xatolar ta’sirini aniqlashda.
3. Auditorlik riski – bu auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha auditorlar tomonidan
subyektiv
aniqla-nadigan,
moliyaviy
hisobotda,
uning
ishonchliligi
tasdiqlanganidan so’ng xatolar mavjudligini tan olish yoki moliyaviy hisobotda
bunday kamchiliklar haqiqatan ham yo’q bo’lganda, unda kamchiliklar mavjud deb
tan olinish ehtimolidir.
№ 9 – «Muhimlik va auditorlik riski» nomli AFMS ga
muvofiq muhimlik darajasi deganda moliyaviy hisobotdagi xatoning, ushbu
hisobotdan foydalanuvchi unga asosan to’g’ri xulosa
va qaror qabul qilishiga
monelik qiladagan chegarasi tushuniladi .
Auditorlik tashkilotlari eng muhim asosiy ko’rsatkichlarni, jumladan: buxgalteriya
hisobi schyotlarining miqdor ko’rsatkichlari, balans moddalari yoki buxgalteriya
hisoboti ko’rsatkichlaridan ma’lum bir ulushini olib, muhimlik darajasini hisoblab
chiqarishlari lozim.
Muhimlik darajasi rejalashtirish bosqichida aniqlanadi va mijoz-korxonaning
xususiyatlariga bog’liq. Jumladan, faoliyat tarmogi, tugallanmagan ishlab chiqarish,
soliqqa tortilgungacha foyda summasi, balansning jami summasi, shartli
majburiyatlarning
mavjudligi, kreditorlik qarzlar, kapital summasi, hisobotda
kutilmagan moddalarning paydo bo’lishi va boshqalar.
Muhimlik darajasini aniqlashda, odatda, ikkita omil hisobga olinadi: xatoning
absolyut va nisbiy miqdori. Xatoning absolyut miqdori – bu auditorning subyektiv
fikri bo’lib, ma’lum summadagi xato summaning ahamiyatliligiga ko’ra
boshqa
vaziyatlarga bog’liq bo’lmagan holda muhim deb tan olinishi mumkin. Nisbiy
miqdor esa qabul qilingan tegishli miqdoriy mezonga nisbatan foiz hisobida
aniqlanadi.
