5
1-BOB. AVTOMATIKA ASOSLARI VA TEXNIK
VOSITALARI HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
1.1.
Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushunchalar
Hozirgi davrda xalq xo‘jaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000
dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik ko‘rsatgichlarni nazorat qilish kerak
bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan
kattaliklar va ko‘rsatgichlar asosan besh guruhga bo‘linadi:
teploenergetik;
elektroenergetik va mexanik ko‘rsatgichlar; kimyoviy tarkibi va fizikaviy tuzilishi.
Teploenergetik ko‘rsatgichlar: harorat, bosim, sath va sarf kabi kattaliklar,
elektroenergetik ko‘rsatgichlar: o‘zgarmas va o‘zgaruvchan tok va kuchlanish,
aktiv reaktiv va to‘la quvvat,
quvvat koeffitsienti, chastota, izolyatsiya qarshiligi,
mexanik ko‘rsatgichlar:
burchak tezlanish, deformatsiya, kuch, aylanish
momentlari,
detallar soni, materiallar qattiqligi, tebranish, massa,
kimyoviy
ko‘rsatgichlar: kontsentratsiya, kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy
kattaliklarga: namlik, elektr o‘tkazuvchanlik, zichlik, yumshoqlik, yoritilganlik va
kabilar kiradi.
Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan o‘zgartirgichlar
va signallarning
strukturaviy bog‘lanish sxemasi 1.1- rasmda keltirilgan.
Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish
mumkin: avtomatik nazorat,
avtomatik himoya, avtomatik boshqarish va
avtomatik rostlash.
Avtomatik nazorat o‘z navbatida avtomatik signalizatsiya,
avtomatik
o‘lchash, avtomatik saralash va avtomatik axborotni yig‘ishga bo‘linadi.
6
Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon ko‘rsatgichlari
chegaraviy qiymatlariga yaqinlashganlik haqida axborot beradi. Avtomatik
o‘lchash texnologik jarayonni asosiy ko‘rsatgichlarini maxsus asboblarga uzatib
berish uchun xizmat qiladi. Avtomatik saralash mahsulotni og‘irlik o‘lchamlari,
rangi va boshqa fizikaviy-mexanikaviy xususiyatlariga
qarab ajratishga xizmat
qiladi. Avtomatik axborotni yig‘ish texnologik jarayonni o‘tishi, mahsulotni sifati,
soni va boshqa ko‘rsatgichlari haqida ma’lumot yig‘ishda xizmat qiladi.
Avtomatik himoya nonormal va halokat holatlarida qo‘llaniladi. Bu holda
himoya vositalari jarayonni to‘xtatib yoki avtomatik ravishda ushbu holatlarni
chetlashtirishga xizmat qiladi.
Teploenergetik
kursatkichlar
Tabiiy chi
