11
2-BOB. AVTOMATIKA DATCHIKLARI
2.1.
Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi
Har xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning ko‘rsatgichlari
xaqida ma’lumot olish zarur hisoblanadi. Bu maqsadda birlamchi o‘zgartirgichlar
(yoki datchiklar) keng qo‘llaniladi.
Datchik
deb nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki
avtomatika tizimining keyingi elementlarida qo‘llash
uchun qulay qiymatga
o‘zgartiradigan vositaga aytiladi.
Qishloq va suv xo‘jaligi ishlab chiqarishida qo‘llaniladigan o‘zgartirgichlar
asosan
olti
guruhga
bo‘linadi:
mexanik;
elektromexanik;
issiqlik;
elektrokimeviy; optik va elektron - ion.
Mexanik o‘zgartirgichlar mexanik kirish ko‘rsatgichlarni (bosim, kuch,
tezlik, sarf va h.k.) mexanik chiqish ko‘rsatgichlar ( aylanish chastotasi, bosim va
x.k.) o‘zgartirib berish bilan xarakterlanadi. Bunday o‘zgartirgichlarning sezgirlik
elementi sifatida elastik elementlar (membrana, prujina, balka kabilar) poplavoklar,
krыlchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi.
Elektromexanik birlamchi o‘zgartirgichlar (yoki elektr datchiklar) kirish
mexanik ko‘rsatgichlarni (bosim, kuch, sarf kabilar) chiqish elektr ko‘rsatgichlar
(kuchlanish, tok, qarshilik, induktivlik va kabilar) o‘zgartirib berish uchun xizmat
qiladi. Elektromexanik o‘zgartirgichlar parametrik va generator o‘zgartirgichlarga
bo‘linadi.
Parametrik datchiklarda chiqish ko‘rsatgichini
elektr zanjir kattaliklari
(qarshilik, induktivlik, o‘zaro induktivlik, elektr sig‘imi va kabilar) tashkil topadi.
12
Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini
olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (ko‘prikli, differentsialli)
ulash
hamda alohida energiya manbasiga ega bo‘lishi kerak.
Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali X chiqish
signali U o‘zgartiriladi. Ushbu o‘zgartirish kirish
signali energiyasi hisobiga
bo‘ladi va chiqish signali EYuK ko‘rinishida hosil bo‘ladi. Generator datchiklari
juda oddiy bo‘ladi, chunki ular qo‘shimcha energiya manbaisiz ulanadi.
Aniqlik darajasi bo‘yicha datchiklar 0,24; 0,4, 0,6; 1; 1,5; 2,5; 4 aniqlik
sinflariga muvofiq bo‘lishlari lozim. Ishlash printsipi bo‘yicha
elektr datchiklar
rezistivli, elektromagnitli, sig‘imli va taxometrik (generatorli) ko‘rinishlarga ega
bo‘ladi (2.1-rasm).
Elektr datchik
