Elektr datchiklar
Parametrik datchiklar
Generatorli
datchiklar
Rezistiv
Elektromagnit
Sig‘im
In
d
u
k
ti
v
T
ran
sf
o
rmat
o
rl
i
Mag
n
it
o
el
as
ti
k
Y
u
zas
i
o‘z
gar
uv
ch
an
Mas
o
fa
si
o
‘z
gar
uv
ch
an
D
iel
ek
tri
k
s
in
g
d
iru
v
ch
an
li
k
In
d
u
k
ts
io
n
Fo
to
el
ek
tr
ik
P’ezo
el
ek
tri
k
Po
ten
ts
io
me
tri
k
K
o
n
ta
k
tl
i
(k
o‘m
ir
)
(k
um
ir
T
en
zo
me
tri
k
13
2.1-rasm. Elektr datchiklarning turlanishi.
Datchiklar va ular nazorat qiladigan kattaliklar
2.1–jadval
Nazorat
qilinadigan
kattaliklar
Datchiklar
turlari
M
ex
a
ni
k
Elektr datchiklar
Po
ten
ts
io
me
tri
k
T
en
zo
me
tri
k
In
d
u
k
ti
v
T
ermo
re
zi
to
rl
i
Si
g‘i
m
Fo
to
re
zi
st
o
rl
i
E
lek
tr
o
n
In
d
u
k
ts
io
n
P’ezo
el
ek
tr
T
ermo
el
ek
tr
i
X
o
ll
d
at
ch
ik
lar
i
Fo
to
el
ek
tr
Gi
d
ra
v
li
k
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 11 12 13 14 15
1. Siljish
+
+
+
+
-
+
-
+
-
-
-
+
+
+
2. Sath
+
+
-
+
-
-
-
-
-
-
-
-
-
+
3. Tezlik
+
-
-
-
+
+
-
-
+
-
-
-
+
+
4. Tezlanish
+
-
+
-
-
-
-
-
+
+
-
-
-
-
5. Kuch
+
+
+
+
-
+
+
+
+
+
-
+
-
-
6. Bosim
+
-
+
+
-
+
-
+
-
+
-
+
-
+
7. Moment
-
+
+
+
-
+
+
-
-
-
-
-
+
+
8. Namlik
-
-
-
-
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
9. Harorat
-
-
-
-
+
+
-
-
-
-
+
-
-
-
10. Sarf
-
+
-
+
-
-
+
-
+
-
-
-
-
+
14
11. Tebranish
-
+
+
+
-
+
-
-
+
+
-
+
-
-
Izoh: +
nazorat qiladi, - nazorat qilmaydi
2.2.
Datchiklarning asosiy parametrlari
Datchiklarning turlari ko‘p bo‘lishiga qaramay, ular bir xildagi bir necha
asosiy parametrlarga ega:
1. Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga bog‘liqligi (2.2-
rasm).
Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (2.2-rasm, a) uchun sezgirlik
koeffitsienti o‘zgarmaydi.
b
U
U
1
a
U
2
X
1
X
2
X
2.2-rasm. Datchiklarning statik tavsifnomalari.
Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsienti turli
nuqtalarda (2.2-rasm, b) har xil bo‘ladi va bu kattatik differentsial sezgirlik
deyiladi. Uni aniqlash uchun quyidagi formula qo‘llaniladi:
dx
y
dx
dy
К
с
/
/
2. Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining haqiqiy U
1
va
uning hisoblangan U
2
qiymatlarining farqi, ya’ni
2
1
Y
Y
Y
15
3. Datchikning nisbiy xatoligi
-
%
100
1
2
Y
Y
4. Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida
o‘zgarilishini ko‘rsatadi.
2.3.
Rezistiv datchiklar
Rezistiv datchiklar chiziq va burchak harakatlarni, kuch va momentlar,
tebranish va vibratsiyalar, harakat va yorug‘lik kabi noelektr kattaliklarni nazorat
qilish va o‘lchash jarayonlarida qo‘llaniladi.
Rezistiv datchiklar guruhiga
potentsiometrik, ko‘mir (kontaktli),
tenzometrik
kabi datchiklar (fotorezistiv, termorezistiv) kiradi. Bunday turdagi
datchiklarning ishlash printsipi nazorat qilinayotgan kattalikning ta’sirida uning
aktiv qarshiligi o‘zgarilishiga asoslangan bo‘ladi.
2.3.1.
Potentsiometrik datchiklar
Potentsiometrik datchiklarda
nazorat qilinayotgan harakat sezgir
elementga uzatilib uning qarshiligi hisobiga o‘zgaruvchan yoki o‘zgarmas
kuchlanishga aylantiriladi (2.3- rasm).
Potentsiometrning harakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan harakatga
bog‘langan bo‘lib, ob’ektning holati o‘zgarganda uning qarshiligi va ikkilamchi
asbobdagi ko‘rsatgich o‘zgaradi. Ikkilamchi asbob esa nazorat qilinayotgan
parametrlar birligida darajalangan. Kuchlanishning tebranishlarini ta’sirini
yo‘qotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiya etiladi.
Potentsiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish
maqsadida unga muvofiq ish rejimini (2.3.-rasm, b, g) yoki reostatni o‘rash usulini
o‘zgartiradi.
16
Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi harakat yo‘nalishiga muvofiqligi
kerak bo‘lsa, unda o‘rta nuqtali potentsiometrdan foydalaniladi (2.3.-rasm, v).
Uning tavsifnomasi (2.3.- rasm, g) rasmda keltirilgan.
2.3-rasm. Potentsiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari:
a-o‘zgarmas aktiv qarshilikli datchik
;
b,g- datchikning statik tavsifnomalari;
v-o‘zgaruvchan aktiv qarshilikli datchik; g-halqasimon datchik; suyuqlikli datchik.
Burchak harakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potentsiometrik
datchiklar (2.3.-rasm, d) va kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik potentsiometrik
datchiklar qo‘llaniladi (2.3.-rasm, ye).
Potentsiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda
hisoblanadi. Ko‘rsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bo‘ladi.
:
1
X
R
R
X
X
a
a
X
R
R
I
I
(2.1)
.
a
X
I
I
I
a
a
X
ст
R
I
R
R
I
U
)
(
(2.2)
Potentsiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari
o‘zgarmas, sodda, kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi. Bundan
tashqari, ulardan foydalanilayotganda qo‘shimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni
hojati yo‘q, chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli.
Lekin harakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi.
17
2.3.2.
Ko‘mir (kontaktli) datchiklari
Ko‘mir datchiklarining ishlash printsipi o‘zining ichki elektr qarshiligi
keltiradigan kuchlar ta’sirida o‘zgarishiga asoslangan bo‘ladi. Bu turdagi eng
sodda datchik (2.4.-rasm, a) grafit disklardan yig‘ilgan ko‘mir ustindan iborat.
Disklar orasiga esa kontaktli shaybalar o‘rnatilgan. Ko‘mir ustunning qarshiligi
grafit disklarning kichik qarshiligi va disk-shayba o‘tishi asosiy qarshiliklar
yig‘indisiga teng. Disk-shayba o‘tishning qarshiligi esa o‘z navbatida disk va
shaybalar zichligiga, ya’ni bosish kuchiga bog‘liq.
| 