-Mavzu. Sovitish va moylash tizimlarining

Sovitish tizimining detallari: suyuqlik nasosi, termostat, radiator, ventilyator, patrubkalar, stilindrlar blokidagi suv ko’ylagi.

14-rasmda ZMZ-402 va UMZ-4215 dvigatellarining sovitish tizimi

keltirilgan. Sovitish tizimida o’zgarishlar yo’q.

Termostat ochiқ

- ishqalanuvchi yuzalarni moy bilan moylaydi;

- qizigan detallarni qisman sovutadi.

- qirindilardan tozalaydi;

- detallarni zanglashdan saqlaydi.

Moylash tizimida rotorli moy nasoslari qo’llanilmoqda.

3. 
   Sovitish tizimida qanday yangiliklar mavjud.
   
4. 
   Ta’minlash tizimining turlarini izohlang.
   

1. Ivanov A.M., Solnstev A.N., Gaevskiy V.V. i drugie. Osnovы konstrukstii avtomobilya. M.: Za rulem.- 2005.-336 s.

3. Avtomobilnыy spravochnik. «Bosch» - ZAO KJI Za rulem. – 2002.

6-Mavzu. Benzinli dvigatellar ta’minlash tizimining

rivojlanish istiqbollari

Mavzu rejasi: - Karbyuratorli ta’minlash tizimi yangiliklari

- Injektorli ta’minlash tizimi.

Benzinli dvigatellarning ta’minlash tizimi ikki turdan iborat – karbyuratorli va injektorli. Karbyuratorli dvigatellarda yonuvchi aralash-ma karbyuratorda hosil qilinadi.

Karbyuratorli ta’minlash tizimidagi yangilik shundan iboratki kar-byuratordagi ish jarayonlari elektronika orqali boshqarila boshlandi.

Karbyuratorli ta’minlash tizimi bir qator kamchiliklarga ega:

1. 
   Hamma stilindrlarga uzatilayotgan ishchi aralashmaning miqdori bir xil emas;
   
2. 
   Hamma stilindrlarlagi ishchi aralashmaning tarkibi bir xil emas;
   
3. 
   Chiqindi gazlarning zaharliligi yuqori.
   

Injektorli dvgatellarda yonuvchi aralashma kiritish quvuri ichida hosil bo’ladi.

Injektorli dvigatellarda benzin forsunka orqali kiritish quvuriga sepib beriladi. Injektor bilan jihozlangan birinchi avtomobilni 1954 yili Mersedes-Benst kompaniyasi ishlab chiqargan.

Injekstiya so’zi – sepib berish ma’nosini beradi.

Injektorli ta’minlash tizimining karbyuratorli ta’minlash tizimi dan afzalligi quyidagilar:

- stilindr ko’proq yonuvchi aralashma bilan to’ldiriladi.

- yonuvchi aralashma stilindrlararo teng taqsimlanadi,

- hamma stilindrlarga uzatilayotgan yonuvchi aralashmaning tarkibi bir

xil;

- dvigatelning hamma rejimlari uchun yonuvchi aralashmaning tarkibi

- ishlatilgan gazlarning zaharliligi kam,

- yonilg’ini kamroq sarf qiladi.

Injekstiyaning ikki xil turi mavjud. Bular markaziy va tarqatilgan sepish. Hozirgi paytda tarqatilgan sepish usuli keng tarqalgan.

Injektor tizimining ishini elektron boshqarish bloki boshqaradi. Bu maxsus kompyuter bo’lib, 16 ta datchiklardan ma’lumotlarni elektr sig-nallar ko’rinishida qabul qiladi, ularni qayta ishlaydi va 12 ta buyruqni elektr signal ko’rinishida forsunkalarning elektromagnit klapani va bosh-qa ijrochi moslamalarga jo’natadi.

Ma’lumot beruvchi datchiklar quyidagilar:

1. 
   Sovitish suyuqligi harorati datchigi,
   
2. 
   Kiritish quvuridagi havo harorati datchigi,
   
3. 
   Kiritish quvuridagi havo bosimi datchigi,
   
4. 
   Ishlatilgan gazlar tarkibidagi kislorod datchigi,
   
5. 
   Drossel zaslonkasi datchigi,
   
6. 
   Avtomobil tezligi datchigi,
   
7. 
   Kondistionerni ulash datchigi,
   
8. 
   Uchqun berishni ilgarilatish datchigi,
   
9. 
   Nosozliklar datchigi,
   
10. 
    Starterni ulash datchigi,
    
11. 
    Tirsakli valning holati datchigi,
    
12. 
    Uzatmalar qutisini ulash datchigi,
    
13. 
    Elektrotizimdagi kuchlanish datchigi,
    
14. 
    Transmissiyada uzatishlarni ulash datchigi,
    
15. 
    Yonilg’i nasosining klemmalaridagi kuchlanish datchigi,
    
16. 
    Benzinning oktan soni datchigi.
    

Dvigatelni ishga tushirish vaqtida benzonasos purkash tizimida yonil-g’i bosimini hosil qiladi. Agar dvigatel sovuq bo’lsa (harorati 35°S dan past) elektromagnit boshqaruvga ega bo’lgan ishga tushirish forsunkasi ma’-lum vaqt davomida kiritish kollektoriga qo’shimcha yonilg’i purkaydi. Ishga tushirish forsunkasining ishlash vaqti dvigatelning haroratiga ko’ra ter-morele tomonidan belgilanadi.

Plunjer tirqishlari orqali differenstial klapanning yuqori kame-rasiga yonilg’i uzatilganda prujinaning bosim kuchiga yonilg’i bosimi qo’shi-ladi va diafragma pastga egilib yonilg’ini “E” kanaliga o’tish tirqishini kattalashtiradi. Yuqori kameradagi yonilg’i bosimi pasayadi, diafragma birmuncha to’g’rilanadi va natijada dinamik muvozanat, yuzaga keladi.

Yonilg’i bosimi rostlagichi purkash tizidagi yonilg’i bosimining qiy-matini o’zgarmas holda ushlab turadi. Bosim belgilangan qiymatdan ortishi bilan porshen prujinani siqib o’ng tomoniga harakatlanadi va ortiqcha yonilg’ini “V” kanal orqali bakga qaytarilishiga imkon beradi.

Boshqaruvchi bosimning rostlagichi boshqaruvchi bosimni asosan sovuq dvigatelni ishga tushirish va qizdirishda, salt va to’la yuklamalar bilan ishlaganda o’zgartiradi.

2. KE-Jetronic Yonilg’i purkash tizimi. KE-Jetronic tizimida K-Jetronic tizimida kabi yonilg’i uzluksiz mexanik purkash yo’l bilan, ya’ni yopiq turdagi gidromexanik forsunka orqali amalga oshirilsa, yonilg’i-havo aralashmasining sifati elektron boshqariladi. Shuning uchun yonilg’i-havo aralashmasining sifati elektron boshqarish tizimi bilan takomillashti-rilgan K-Jetronic tizimi KE-Jetronic nomi bilan yuritila boshlandi (E –elektronic so’zidan).

Bosh me’yorlash tizimi ishlaganda bimetallik plastina holati o’zga-radi.Tirsakli val aylanishlar chastotasi oshganda plastinaning yuqori uchi o’ng tomonga egiladi va yonilg’i keladigan kanal teshigini qiya bekitadi, natijada tizimdagi yonilg’i bosim ta’sirida diafragma pastga ko’proq egi-ladi – forsunkalarga yuborilayotgan yonilg’i miqdori ortadi.

«L-Jetronic» yonilg’i purkash tizimi quyidagicha ishlaydi: Elektr ben-zin nasosi yonilg’ini bakdan olib yonilg’i tozalagich orqali 2,5 kg/sm² bosim bilan taqsimlagich quvuriga uzatadi. Taqsimlagich quvuri maxsus shlanglar yordamida ishchi forsunkalar bilan tutashtirilgan. Taqsimlagich quvurining ikkinchi uchiga joylashtirilgan bosim rostlagichi tizimdagi yonilg’i bosi-mini belgilangan qiymat darajasida ushlab turish va ortiqcha yonilg’ini bakga qaytarish uchun xizmat qiladi

Purkalanayotgan yonilg’i miqdori elektron boshqarish bloki tomonidan stilindrlarga kiritilayotgan havo hajmi, bosimi va harorati, shuningdek tirsakli valning aylanishlar chastotasi, dvigatel yuklamasi va sovitish suyuqligi haroratini hisobga olgan holda aniqlanadi.

Purkash daqiqasida kiritish klapan yopiq holatda bo’lsa yonilg’i klapan oldidagi bo’shliqda to’planadi va klapanning keyingi ochilishida stilindrga havo bilan birgalikda kiradi. Qo’shimcha havo uzatish klapani drossel to’siqchasiga parallel ishlangan havo kanaliga o’rnatilgan bo’lib, sovuq dvi-gatelni ishga tushirish va qizdirishda dvigatelga qo’shimcha havo uzatadi va tirsakli valning aylanish chastotasini oshirish imkonini beradi.

Sovuq dvigatelni ishga tushirishni yengillatish uchun, yuqorida ko’ril-gan purkash tizimlari kabi «L-Jetronic» tizimida ham ishga tushirish forsunkasi ishlatiladi. Ishga tushirish forsunkasining ochilish davomiy-ligi sovitish suyuqligining haroratiga bog’liq bo’lib uni termo-rele belgi-laydi.

Purkash va o’t oldirish jarayonlari birlashtirgan Mono-Motronic tizimi.

Mono-Jetronic purkash tizimi va o’t oldirish jarayonlari birlashti-rilgan tizimdir.

Purkash va o’t oldirish jarayonlarini birlashtirilgan elektron bosh-qarish tizimlari quyidagi afzalliklarga ega:

- agregat va datchiklarning funkstiyasini birlashtirilishi ularning umumiy sonini ancha kamaytiradi.

- o’t oldirish va purkash jarayonlari birgalikda optimallashtiriladi va bu burovchi moment, yonilg’i sarfi, chiqindi gazlar tarkibi kabi ko’rsat-kichlarni yaxshilashga, sovuq dvigatelni ishga tushirish va uni qizdirishni ancha yengillashtiradi;
Benzinni bevosita stilindr ichiga sepish

Birinchi bo’lib benzinni bevosita stilindr ichiga sepib berishni 1996 yili Mistubishi firmasi amalga oshirdi. Hozir esa bunday usulda ishlay-digan dvigatelli avtomobillarni Pejo – Sitroyon, Reno, Toyota va Daym-ler-Kraysler firmalari ishlab chiqarmoqdalar.

Bunday usulda ishlaydigan dvigatellarda yoqilg’i 10% kam sarflanadi, tashqariga chiqarib tashlanadigan uglerod oksidi 20% na kamayadi va dviga-telning quvvati 10% ga ortadi.

Bevosita benzinni stilindr ichiga purkab berishning eng yaxshi usuli-ni Orbital kompaniyasi yaratdi. Bu usul quyidagidan iborat. Maxsus for-sunkada 6,5 atmosfera bosim ostidagi havoga 8,0 atmosfera bosim ostida benzin purkaladi va u havo bilan aralashadi va shu bosim ostida yonuvi ara-lashma stilindr ichiga purkab beriladi. Stilindr ichiga quruq benzin emas yonuvchi aralashma purkalgani uchun detonastiya ro’y bermaydi.

Nazorat savollari

5. 
   Injektorli ta’minlash tizimida qanday datchiklar mavjud.
   
6. 
   Injektorli ta’minlash tizimida qanday yangilaklar mavjud.
   
7. 
   
   

1. Ivanov A.M., Solnstev A.N., Gaevskiy V.V. i drugie. Osnovы konstrukstii avtomobilya. M.: Za rulem.- 2005.-336 s.

2. Avtomobilnыy spravochnik. «Bosch» - ZAO KJI Za rulem. – 2002.

3. Braess H., Seiffert V. Vieweg Handbuch Kraftfahrzeugtechnik. Vieweg- 2001.

Turbokompressor orqali stilind ichiga havo haydaladi. Turbokompres-sorning trubinasi parraklarini ishlatilgan gazlar aylantiradi. Trubina parraklari bilan kompressor parraklari bitta o’qda joylashganligi uchun biri aylansa ikkinchisi ham aylanadi va havoni bosim ostida stilindr ichi-ga haydaydi.

Hozirda ekologik talablarning kuchayishi natijasida yangi yoqilg’ini purkash tizimlari yaratildi. Shulardan biri “Common Rail” yoqilg’ini sepish tizimidir. Bu tizim Germaniyaning etuk avtomobil ishlab chiqaruvchi korxonalarda (MAN, VMW, Audi, Mersedes-Bens) keng qo’llanilmoqda.


1-rasm. Pezoelementli forsunka



2-rasm. Forsunkaning tuzilishi.

Common Rail sepish texnikasini qo’llash dvigatelning ishiga sezilar-li darajada ta’sir qiladi, jumladan:

• 
  ishlashdagi shovqini kamayadi,
  
• 
  ishlatilgan gazlarning zararliligi kamayadi,
  
• 
  massasi kamayadi,
  
• 
  o’lchamlari kichrayadi.
  

Bu tizimdagi yangilik shundaki, mavjud forsunkalardan farqli o’la-roq Common Rail sepish tizimidagi forsunka pezoelement bilan jihoz-langan, shuning uchun forsunkadagi harakatlanuvchi massa 75% ga kamaygan va uning ishlash tezligi 4 baravar yuqori.

Yuqoridagi 1 va 2-rasmlarda forsunka tuzilishi keltirilgan.

Forsunkaning ishini elektron boshqarish bloki boshqaradi. Elektro-magnitli klapandagi sharik 9 elektromagnit ishga tushganda yuqori bosimli kanal 7 ni ochadi. Natijada forsunka ignasi ketidagi bosim kamayadi, igna ko’tariladi va yoqilg’i yonish kamerasiga 160 atm bosim bilan sepiladi.

Elektromagnit klapani ishlamaganda sharik 9 yuqori bosim kanali 7 ni berkitadi, igna ortidagi bosim ortadi va u yopiladi, yonilg’ini sepish to’xtaydi.

3-rasm. Uch bosqichli yonilg’i purkash.

A – Birlamchi sepish;

B – Asosiy sepish;

C – Birlamchi sepishsiz bosimning o’zgarishi

D – Birlamchi sepish mavjud bo’lgandagi bosimning o’zgarishi

F – Qo’shimcha sepish.
Forsunka yoki injektor orqali yonilg’ini yonish kamerasi ichiga sepish uch bosqichda amalga oshiriladi (3-rasm).

Birlamchi sepish orqali yonish kamerasidagi bosim bir maromda orta-di, yonish kamerasi isiydi, shuning uchun yonish jarayonidagi shovqin kamayadi, asosiy yonish jarayoni bir tekisda va ancha yuqori bosim ostida amalga oshi-riladi.

Yuklanmagan dvigatelda birlamchi sepishdagi yonilg’i miqdori yuklan-gandagidan ko’proq bo’ladi, chunki yonish kamerasi kiritish taktida ko’proq sovigan bo’lib, uni tezroq isitish kerak bo’ladi..

Birlamchi sepish faqat salt yurishda va chala yuklamada amalga oshiri-ladi.

Asosiy purkashdagi yonilg’i miqdori birlamchi purkalgan miqdorga shunday kam sepiladiki dvigatel quvvati birmuncha oshganda ham yonilg’iga bo’lgan talab ortmaydi.

Qo’shimcha sepish orqali ishlatilgan gazlar tozalanadi, natijada uning tarkibidagi qattiq moddalar miqdori kamayadi.

1. Dizel dvigatellarining ta’minlash tizimidagi turbokompressor

haqida ma’lumot bering.

2. 
   Interkuler nima.
   

Adabiyotlar

1. Ivanov A.M., Solnstev A.N., Gaevskiy V.V. i drugie. Osnovы konstrukstii avtomobilya. M.: Za rulem.- 2005.-336 s.

2. Avtomobilnыy spravochnik. «Bosch» - ZAO KJI Za rulem. – 2002.

3. Braess H., Seiffert V. Vieweg Handbuch Kraftfahrzeugtechnik. Vieweg- 2001.
8-Mavzu. TRANSMISSIYaNING RIVOJLANISh

ISTIQBOLLARI
Tayanch so’zlar: Ilashish muftasi, uzatmalar qutisi, taqsimlash qutisi, kar-danli uzatma, asosiy uzatma, differenstial, yarim o’qlar, etaklovchi disk, etaklanuvchi disk, tayanch podshipnik, pedal, frikstion qoplama, birlamchi val, ikkilamchi val, oraliq val, tishli g’ildiraklar, shesternyalar, sinxroni-zator, qulf va fiksatorlar, sharnir, kardan vali, etakchi shesternya, etakla-nuvchi shesternya, satellit.

Mavzu rejasi: 1. Transmissiyadagi yangiliklar

2. Gibrid avtomobillar.

Transmissiyadagi yangiliklar

Transmissiya dvigatelda paydo bo’lgan burovchi momentni g’ildiraklar-ga qiymatini va yo’nalishini o’zgartirgan holda uzatib beradi.

Transmissiyaning turlari: - mexanik transmissiya;

- avtomatik transmissiya.

Mexanik transmissiya quyidagilardan tashkil topgan:

• 
  ilashish muftasi,
  
• 
  uzaptmalar qutisi,
  
• 
  taqsimlash qutisi,
  
• 
  kardanli uzatma,
  
• 
  asosiy uzatma,
  
• 
  differenstial,
  
• 
  yarim o’qlar.
  

Uzatmalar qutisida yangiliklar shundan iboratki, alohida 8 pog’onali uzatmalar qutisini yaratish o’rniga 4 pog’onali uzatmalar qutisining oldiga orttiruvchi reduktor delitel qo’yiladi. U ikki pog’onali bo’lib to’g’ri va oshiruvchi pog’onaga ega. Tekis yo’lda oshiruvchi pog’ona ulansa avtomobilning tezligi ortadi.

Bundan tashqari, uzatmalar qutisining oxiriga pasaytiruvchi demul-tifikator qo’yiladi. Ular ikkii yoki uch pog’onali bo’ladi va asosiy uzatma-lar qutisining uzatishlar sonini oshiradi, tezlik esa pasayadi.

Hozir amalda pog’onasiz uzatmalar qutisi keng qo’llanilmoqda. Bu uzatmalar qutisida asosiy bo’lib gidrotransformator hizmat qiladi.

Amalda gidrotransformator uch-to’rt pog’onali mexanik uzatmalar qutisi bilan birgalikda ishlatiladi.

Keyingi paytda ponasimon tasmali variator asosidagi uzatmalar qutisi amalda qo’llanilmoqda (Xonda, Subaru).

1995 yili nemislarning ZF kompaniyasi variator asosidagi uzatmalar qutisini yaratdilar. 1997 yili esa AUDI kompaniyasi Multitronik varia-torli uzatmalar qutisini yaratdi. Unda 6 pog’onali mexanik uzatmalar quti-

si ham o’rnatilgan bo’lib, haydovchilardagi psixologik to’siqni engishga yordam beradi. Bu to’siq shundan iboratki, haydovchi mexanik uzatmalar quti-li avtomobilda tezlanish paytida dvigatel tirsakli valining aylanishlar soni ortishi bilan avtomobil tezligining ortishiga o’rganib qolgan. Varia-torda esa dvigatel tirsakli valining bir xil burchak tezligida avtomobil-ning tezligi ortib boradi. Shu narsa haydovchi uchun noqulay hissiyotni uyg’otadi.

Avtomatlashtirilgan uzatmalar qutilari butunlay elektron boshqa-rish bloki orqali boshqariladi. Pog’onalarni ulash, chiqarish hammasini EBB gi boshqaradi.

Kardanli uzatmada ham, asosiy uzatmada ham va differenstialda ham yangiliklar yo’q.

2. Gibrid avtomobillar

Elektromobillarning akkumulyatorlarini quvvatini cheklanganligini oshirish uchun hozirda ham ichki yonuv dvigatelli, ham generatorli gibrid avtomobillar ishlab chiqarilmoqda. IYoD bir paytning o’zida ham avtomo-bilni yurgizishi ham generatorda elektr tokini hosil qilib akkumulyator-larni zaryadka qilishi mumkin. Tezlanish paytida avtomobil ham IYoD, ham akkumulyatorlar hisobiga tezlikni oshirishi mumkin (15-18 rasmlar).

Gibrid avtomobillarning ikki xili mavjud:

1. 
   Hamma quvvat elektr quvvatiga aylantiriladi va shu quvvat hiso-biga avtomobil harakatlanadi.
   
2. 
   Parallel gibrid, ya’ni avtomobil xam IYoD xisobiga, ham akkumu-lyator hisobiga harakatlanadi.
   

torni zaryadlash mumkin va bu quvvatni xam avtomobilni harakatlanishga sarflash mumkin.

Gibrid avtomobillari hozir Noyota va Honda firmalarida ishlab chiqarilmoqda. Volvo, Ford, FIAT va boshqa bir qancha firmalarda ham o’z gibrid avtomobillarining tajribaviy variantlari mavjud.

15 – rasm. Daymler Kraysler kompaniyasining parallel

gibrid avtomobili.

1 – IYoD; 2 – 1-elektrodvigatel; 3 – ilashish muftasi;

4 – 2-elektrodvigatel; 5 – avtomat uzatmalar қutisi.