Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус

TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT AVTOMOBIL-YO’LLAR INSTITUTI

“AVTOMMEXANIKA” fakulteti

“Avtomobillar va ixtisoslashtirilgan transport vositalari ” kafedrasi

AVTOMOBIL KONSTRUKSIYALARINING

RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI

fanidan
MA’RUZALAR MATNI

5521200 – Transport vositalarini ishlatish va ta’mirlash

5140900 – Kasbiy ta’lim

Toshkent – 2012

ANNOTASIYa

Ushbu ma’ruzalar matni O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan namunaviy dastur asosida Davlat ta’lim standartlarida ma’ruza matnlariga qo’yilgan talablarni e’tiborga olgan holda 5521100 – Er usti transport tizimlari, 5521200 – Transport vositalarini ishlatish va ta’mirlash hamda 5140900 – Kasbiy ta’lim yo’nalishlarining baka lavriat talabalari uchun tayyorlandi.

Ma’ruzalar matnida tayanch iboralar, tushunchalar, takrorlash va bi-limni mustaxkamlash uchun savollar va adabiyotlar keltirilgan.

“Avtomobillar va ixtisoslashtirilgan transport vositalari” kafedrasining 2012 yilning 28 avgustidagi majlisida muhokama qilindi va tasdiqlandi (1 - sonli bayonnoma).

Kafedra mudiri prof. Muxitdinov A.A.

Tuzuvchi: dost. Maxmudov X.X.

Taqrizchilar: dost. Fayzullaev E.Z.

dost. Qosimov O.K.

Kengash raisi, dost. Xikmatov Sh.

“Avtomobillar konstrukstiyalarining rivojlanish istiqbollari” fani talabalarga 5 semestrda jahonda va O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan yyengil va yuk avtomobillari, hamda avtobuslarning tarixi, hozirgi kundagi holati va kelajakdagi rivojlanish istiqbollari haqida ma’lumotlar berishga mo’ljallangan.

Ushbu fan talabalarga avtomobillarning konstrukstiyalari haqida dastlabki ma’lumotlarni beradi. Bu fan “Transport vositalarining tuzilishi va nazariyasi”, “Transport vositalarini loyihalash va hisoblash» fanlarini samarali o’zlashtirishga imkon beradi.

Ma’ruza darslarida olingan bilimlar amaliyot darslarida bevosita avtomobilning uzel va detallari bilan tanishtirish orqali mustahkamlanadi.

paydo bo’lishi va rivojlanish istiqbollari

Mavzu rejasi: - Jahon avtomobilsozligining tarixi va rivojlanishi

- O’zbekistonda avtomobilsozlikning paydo bo’lishi va

rivojlanish istiqbollari.

Tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, nemis mutaxassisi Avgust Otto 1876 gazda ishlaydigan ichki yonuv dvigatelini kashf etdi. Boshqa nemis muxandisi Rudolf Dizel 1879 yili ichki yonuv dvigatelini takomillashtirdi va dizel dvigateliga asos soldi. 1886 yili fabrikant-muxandis Karl Benst benzinda ishlaydigan ichki yonuv dvigatelli avtomobil yaratdi va unga patent oldi. Nemis kommersanti Gotlib Daymler dunyoda neft zahiralarini yetarli ekanligiga ishonch hosil qilgach 1885 yili benzinda ishlaydigan ichki yonuv dvigatelli avtomobilga patent oldi.

1901 yili Daymlerning yangi modeli «Mersedes» nomi bilan chiqa boshladi (Daymler firmasining Franstiyadagi vakili Elinekning qizi). 1926 yili Karl Benst va Daymler firmalari birlashtirildi va avtomobilga Mersedes-Bens nomi berildi.

Avtomobil sanoatining rivojiga Karl Bens va Gotlib Daymlerdan tashqari angliyalik Charlz Rolls va Genri Roys (firma «Rolls-Roys»), amerikalik Shevrole, Byuik va Genri Ford, franstuz Renolar katta hissa qo’shganlar.

Genri Ford haqida. U 1863 yili Michigan shtatida fermer oilasida dunyoga keldi. 1893 yili u o’zini birinchi avtomobilini yig’di va Amerikada birinchi bo’lib haydovchilik guvohnomasini oldi. 1896 yili u mashinasini 200 dollarga sotadi va shu tariqa avtomobil biznesiga asos soldi. 1913 yil 1 apreldan boshlab Ford konveyerini ishga tushirdi.

2010 yili dunyoda 71 mln turli turdagi avtomobillar ishlab chiqarildi. (shundan 18 mln. Xitoyda, 9 mln Yaponiyada, 7,8 mln AQSh da).

Mustaqil O’zbekistonimizda avtomobilsozlikning yaratilish tarixi 1992 yildan boshlanadi. Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 5 noyabrdagi 509 - sonli qarori bilan O’zbekistonda Janubiy Koreyaning DEU korporastiyasi bilan hamkorlikda Andijon viloyatining Asaka shahridagi tirkama zavodining negizida avtomobil ishlab chiqaruvchi «O’zDEUavto» qo’shma korxonasi tashkil etildi.

«O’zDEUavto» qo’shma korxonasining asosiy konveyeridan 1996 yilning 26 mart kuni birinchi o’zbek avtomobili «Damas» chiqdi va mamlakatimiz 28-bo’lib dunyodagi avtomobil ishlab chiqaruvchi davlatlar qatoriga qo’shildi.

O’zDEUavto qo’shma korxonasi konveyeridan:

• 
  1996 yilning 5 iyun kuni Tiko,
  
• 
  1996 yilning 19 iyul kuni Neksiya,
  
• 
  2001 yilning avgustida Matiz
  
• 
  2002 yili Neksiya DOHC
  
• 
  2003 yilning avgustida Lasetti,
  
• 
  2005 yili Matiz-Best chiqdi.
  
• 
  2008 yili Neksiya – 2,
  
• 
  2010 yili Spark chiqdi.
  
• 
  2012 yili Malibu va Kobalt chiqdi.
  

1996 – 2007 yil 1 yanvarigacha zavodda hammasi bo’lib 831769 ta avtomo- bil ishlab chiqarildi. Shundan:

Damas – 112038 ta

Tiko - 90061 ta

Neksiya – 349518 ta

Matiz - 105578 ta

Lasetti - 4574 ta.

Model	2007 g.	2008 g.	2009 g.	2010 g.
Damas	20 000	20 000	20 000	20 000
Matiz	60 000	70 000	80 000	80 000
Nexia	90 000	120 000	150 000	150 000
Itogo	170 000	210 000	250 000	250 000

O’zDEUavto qo’shma korxonasining pasporti:

1. Nomi - O’zDEUavto qo’shma korxonasi;

2. Manzili - O’zbekiston, Andijon viloyati Asaka shahri;

3. Umumiy maydoni - 55,3 gektar;

4. Ishchilar soni - 3377 (2600 ishchilar, 540 injenerlar);

5. Stexlar soni - 5 ta (Asbobsozlik, Presslovchi, Payvandlovchi,

Buyoq va yig’uv stexlari).

6. Ko’tarib yuruvchi konveyer uzunligi - 3000 metr;

7. Matiz va Damas konveyerining uzunligi - 455 metr;

8. Neksiya konveyerining uzunligi - 543 metr;

9. Quvvati - 250000 avtomobil yiliga.

10. Qiymati - 200 mln. AQSh dollari (50 – 50).

O’zDEUavto zavodining samarali ishlashi uchun uni ehtiyot qismlar bilan muntazam ravishda ta’minlab turish kerak. Shu maqsadda bir nechta yopiq turdagi qo’shma korxonalar ishga tushirildi. Bular:

1. May 1995 «O’zTong-Xong Ko» - o’rindiqlar (Andijon),

2. May 1995 «O’zKoram Ko» - bamperlar va priborlar paneli (An-n),

3. May 1995 «O’zDongju-Peint Ko»- avtoemali i germetiki (An-n),

4. Iyun 1996 « O’zDongYang Ko» - salonning ichki jixozlari ,

5. Dekabr 1996 «O’zDongVon Ko» - glushitellar trubalar,

6. Dekabr 1996 «O’zSe Myung Ko» - benzobaklar (Andijan),

7. Oktyabr 1998 «O’zEkSayd» - akkumulyatorlar (Djizzak),

8. Oktyabr 1998 «AOOT Avtooyna» - avtooynalar,

9. Oktyabr 1999 «SP O’zKodji» - jgutlar elektroprovodlar,

10. «O’zDEUelektronik» - radioapparatura (Tashkent),

11. «O’zDEUFergana» - diski.

12. 2012 – Andijonda Spark, Lasetti va Kobalt uchun disklar ishlab chiqaradigan JK bilan qo’shma korxona ishga tushdi.

2006 yilning dekabrida UzAvtosanoat birlashmasi Amerikaning JM kompaniyasi bilan hamkorlikda GM – O’zbekiston qo’shma korxonasini tashkil etish to’g’risida bitim imzolandi. Ushbu bitimga binoan 2007 yildan boshlab O’zbekistonda zamonaviy enigil avtomobillar ishlab chiqara boshlandi. Bular Shevrolet-Takuma, Epika va Kaptivadir.

2012 yilning sentyabr oyidan boshlab GM – O’zbekiston qo’shma korxo-nasida Takuma va Epika avtomobillari o’rniga Shevrolet-Malibu va Shevrolet – Kobalt yengil avtomobili chiqa boshladi.

2007 yilning bahorida SamKochAvto QK kasodga uchradi va uning aso-sida SamAvto ma’suliyati cheklangan jamiyat barpo etildi. Yuk avtomo-billari va avtobuslar ishlab chiqarish uchun Yaponiyaning ISUZU – MOTORS Ltd kompaniyasi bilan shartnoma tuzildi.

SamAvto da 21 o’rinli shaharlararo va 37 o’rinli shahar ichida qat-nashga mo’ljallangan avtobuslar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi. Bundan tashqari 1,5 tonnadan 7 tonnagacha bo’lgan yuk avtomobillari ham ishlab chiqarilmoqda.

Hozirda SamAvto MChJ da ISUZU avtomobillari shassisida turli xil ixtisoslashtirilgan transport vositalari ishlab chiqarilmoqda.

2011 yilning 5 noyabridan boshlab Toshkent shahrida JM konsterni bilan tashkil etilgan qo’shma korxonada 1,3 – 1,5 l xajmdagi yengil avtomobillar uchun dvigatellar ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi.

2011 yili Germaniyaning MAN avtokonsterni bilan hamkorlikda yuk avtomobillari ishlab chiqarish bo’yicha Samarqand viloyatining Jomboy tumanida qo’shma korxona barpo etildi va u 2012 yilning iyun oyida ishga tushildi.

1. 
   Avtomobilsozlikka hissa qo’shgan shaxslarni sanab o’ting?
   
2. 
   O’zbekistonda avtomobilsozlikning paydo bo’lish tarixi?
   
3. 
   O’zDEUavto qo’shma korxonasi haqida ma’lumot bering?
   
4. 
   GM qo’shma korxonasi haqida ma’lumot bering?
   

6. SamAvto ma’suliyati cheklangan jamiyat haqida nima bilasiz?

1. Mustaqil O’zbekiston. Independent Uzbekistan. O’zFA akademigi A.X. Xikmatov tahriri ostida. Toshkent.- Toshkent Islom universiteti.- 2003.- B. 45-47.

2. UZ-DAEWOO AUTO CO. Prospekt. Tashkent.- Kartografiya.- 24s.
Mavzu 2. Avtomobil kuzovlarining

rivojlanish istiqbollari

Tayanch so’zlar: lonjeron, rama, o’rkach, kuzov, karkas, sedan, limuzin, kupe, univrsal, kombi, fastbek, kabriolet.faeton. hardtop, lando, furgon. rodster, pikap, brogam targa, kapot.

Mavzu rejasi: - Yengil avtomobillar kuzovi,

- Yuk avtomobillar kuzovi,

- Avtobuslar kuzovi.

Avtomobillarning kuzovlari qadimda otsiz karetalar edi. 1930 yil-dan boshlab metalldan qilingan kuzovlarga ega bo’la boshladi.

- Yo’lovchi tashuvchi Karkasli Bir hajmli Ko’tarib yuruvchi

- Yuk tashuvchi Yarimkarkasli Ikki hajmli yarim ko’tar. yur.

- Yuk-yo’lovchi Karkassiz Uch hajmli Yuklanishsiz.

- maxsus.
Bularga axlat tashuvchi, yong’inga qarshi kurashuvchi, avtokranlar va boshqalar avtomobillar kiradi.

rib turmaydi.

1. 
   Sedan – uch hajmli, 4 eshikli, ikki qatorli o’rindiqli yopiq (1a-rasm) kuzov. (GAZ-3110, VAZ-2106, Neksiya).
   

3. Kupe - uch hajmli, 2 eshikli, ikki qatorli o’rindiqli yopiq kuzov. Ikkinchi qator o’rindiqlariga o’tish uchun birinchi qator o’rindig’i oldinga yotqizilishi kerak (1v-rasm, Shevrolet-Takuma).

4. Universal –yopiq, 3 yoki 5 eshikli, ikki qator o’rindiqli kuzov. 5 eshik orqada joylashgan. Orqa o’rindiqlar yig’ilsa, yukka joy bo’ladi (1g-rasm, GAZ 24-03).

5. Kombi (xetchbek) – yoptq, 3 yoki 5 eshikli, ikki qatorli o’rindiqli kuzov. Qo’shimcha eshik orqada joylashgan. (1d-rasm, TIKO, Matiz).

6. Fastbek – iki hajmli, ikki yoki 4 eshikli, orqa darchasi ochiladi (1t-rasm, hozir ishlatilmaydi)

7. Kabriolet – usti qismi ochiladigan, yon oynalari tushiriladigan kuzov (1e-rasm).

8. Faeton – usti to’la ochiladi, ikki yoki 4 eshigi bor, yon tomonlarida-gi oynalar olinadi (1j-rasm, UAZ-469).

9. Hardtop-sedan – o’rta yon ustuni yo’q sedan (1z-rasm).

10. Hardtop- kupe - o’rta yon ustuni yo’q kupe (1i-rasm).

11. Brogam – haydovchi ustida ochiladigan lyuki bor (1r-rasm).

12. Targa - o’rta o’rindiq ustida ochiladigan lyuki bor (1s-rasm).

13. Lando - orqa o’rindiq ustida ochiladigan lyuki bor (1k-rasm).

14. Kabriolet-hardtop – usti qismi olinadi (1m-rasm).

15. Faeton-universal – yumshoq yig’iladigan tentli kuzov (1l-rasm).

16. Furgon – xaydovchi kabinasi alohida, orqada ochiq yukxonasi bor (1n-rasm).

17. Rodster – ikki kishilik usti ochiladigan qisqartirilgan kuzov (1o-rasm).

18. Pikap – yo’lovchi va yuk tashishga mo’ljallangan kuzov. Haydovchi kabinasi yuk platformasidan qattiq to’siq bilan ajratilgan (1p-rasm).

19. Kapotsiz kuzov – bir hajmli yo’lovchi tashishga mo’ljallangan kuzov (1u-rasm, marshrutkalar – Gazel) .

Avtobuslarning kuzovi karkasdan (2-rasm), tashqi bezaklardan, ichki qoplamalardan, poldan. Oynalardan va eshiklardan iborat.

Hozirgi paytda shahar sharoitida poli pastda joylashgan avtobuslar qatnamoqda (3-rasm).

Shahar tashqarisida qatnovchi avtobuslar yo’lovchilarning yuklari uchun polning tagida keng yukxonaga ega (4-rasm).

Avtobuslarda ko’proq yo’lovchi tashish uchun ularni ikki etajli qilib ham chiqarilmoqda (5-rasm).
Yuk avtomobillarining kuzovlari

Yuk avtomobili kabina va yuk platformasiga ega.

Kabina ikki xil bo’ladi: kapotli va kapotsiz, ya’ni kapotlida dviga-tel oldinda joylashgan bo’ladi (6-rasm (a) ZIL 130, KrAZ). Kapotsizda esa dvigatel kabinaning tagida joylashgan bo’ladi (6-rasm (b) KamAZ, MAZ).

1-rasm. Yengil avtomobillarning kuzovlari

2-rasm Avtobus kuzovining karkasi. 3-rasm. Shaҳarda қatnovchi avtobus.