so‘rovli tizimlar deb ataladi.
har qanday ixtiyoriy so‘rovlarni amalga oshira oladigan tizimlar
foydalanuvchilar uchun katta imkoniyatlar ochib beradi. So‘rovlarni
shakllantirish uchun tizim so‘rovlar tiliga, ularni tuzish qoidalari-
ga ega bo‘lishi kerak. Foydalanuvchining tizim bilan muomalasi
insonning mashina bilan muloqoti shaklidagi muomalasidan qulay-
dir. Bunda foydalanuvchi olinayotgan axborot bilan tanishib, o‘z
so‘rovini tuzatish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Qayd etib o‘tish zarurki, har qanday muayyan axborot tizimi
tizimlarning alohida ajratib ko‘rsatilgan turlariga xos bo‘lgan xusu-
206
207
siyatlar majmuyi bilan tavsiflanishi mumkin. Shu bilan bir qator-
da, axborot tizimlari qo‘llanish sohasiga bog‘liq holda tizimning
o‘zigagina xos xususiyatlarga ega bo‘ladi.
9. 7. avtOMatLashtiriLGan axbOrOt
tiziMLarininG asOsiY tarKibiY qisMLari
har qanday avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (AAT) tashqi
muhit qurshovida ishlaydi, u AAT uchun kiritiladigan axborot man-
bayi va chiqadigan axborotning iste’molchisi hisoblanadi. Axborot
oqimi AAT doirasida tizimga kirishdan boshlab undan chiqishga-
cha ishlov berishning bir nechta bosqichidan o‘tadi. Axborotga
ishlov berishning eng yirik bosqichi axborotni to‘plash, ro‘yxatga
olish va dastlabki ishlov berish, aloqa kanali bo‘yicha manbadan
kompyuterga uzatish, mashina eltuvchilariga o‘tkazish, axborot
fondlarini yaratish va saqlab turish, mashina ichida ishlov berish va
chiqariladigan shaklga keltirish, aloqa kanali bo‘yicha kompyuter-
dan foydalanuvchiga uzatish, foydalanuvchi qabul qi lishi uchun
yaroqli shaklga o‘zgartirishdan iborat.
Ishlov berishning alohida bosqichlari tegishli AAT kichik tizim-
lari orqali amalga oshiriladi. Ular ichidan quyidagilarni ajratib
ko‘rsatish mumkin: kiritiladigan axborotni to‘plash va dastlabki
ishlov berish; aloqa; axborotni kompyuterga kiritish; axborotni
saqlash va ishlov berish; axborotni chiqarish va uni aks ettirish
(chiqarish kichik tizimi).
Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berishning kichik tizimi
axborotga dastlabki ishlov berish bo‘yicha bir qator operatsiyalarni
bajaradi. Bu kichik tizim doirasida obyektlar to‘g‘risida obyekt
uchun tabiiy bo‘lgan shaklda, ya’ni tabiiy tilning so‘zlari va sim-
vollari, umumqabul qilingan sanoq tizimi raqamlarida taqdim etil-
gan dastlabki axborotni (masalan, kadrlarni hisobga olish bo‘yicha
varaqa mazmuni, maqolalarning matnlari, to‘plam va dissertatsiya-
lar va hokazo) to‘plash amalga oshiriladi.
208
209
80- rasm. aatning namunaviy tuzilishi.
Maxsus tekshiruvlar natijasida axborot tizimining axborot fon-
didan hali mavjud bo‘lmagan ma’lumotlar tanlab olinadi. Bu bilan
tizimda axborot takrorlanishining oldi olinadi. Dastlabki axborot-
ning tizimga keyin kiritilishi zarur bo‘lgan elementlariga dastlab-
ki ishlov beriladi, ya’ni tizimda qabul qilingan muayyan shaklga
va formatga keltiriladi: maxsus blankalarga yoziladi, belgilangan
shakldagi jadvallarga kiritiladi, hujjatli axborot uchun muayyan
qoidalar bo‘yicha taqriz va bibliografik bayoni tuziladi. Dastlabki
ishlov berishdan o‘tgan va muayyan tarzda shaklga keltirilgan ax-
borot eltuvchilarga, aksariyat hollarda, qog‘ozga qayd etiladi.
Axborotni to‘plash va dastlabki ishlov berish kichik tizimidan
olinadigan axborot kompyuterga bevosita kiritish uchun yara-
maydigan shaklda beriladi. Kiritish kichik tizimining vazifasi uni
kompyuterga kiritish, shuningdek, axborotning to‘g‘ri ko‘chirilishi
va yuzaga kelgan xatolarni nazorat qilib turishdan iborat bo‘ladi.
Zamonaviy kompyuterlarda axborotni kiritish uchun ko‘pincha
kompyuter bilan maxsus tarmoq vositalari orqali bog‘langan disp-
ley va aloqa kanallaridan foydalaniladi.
Kompyuterga kiritilgan axborot mashina xotirasiga joylashtirila-
208
209
di va axborot tizimining axborot fondini hosil qiladi. Axborot
fondining elementlari bilan ishlov berishning turli operatsiyalari:
mantiqiy va arifmetik, saralash va qidirish, yuritish va tuzatish ope-
ratsiyalari bajariladi. Natijada axborot fondining dolzarb holatda
saqlanishi ta’minlanadi, shuningdek, ishlov berish topshirig‘iga
muvofiq bo‘lgan chiqish axboroti shakllantiriladi.
Axborot massivlarini shakllantirish (strukturalashtirish) va
saqlab turish, shuningdek, axborotga ishlov berish bo‘yicha barcha
amallar axborotni saqlash va ishlov berish kichik tizimi tarkibiga
kiradigan dasturlar majmuyi boshqaruvida amalga oshiriladi. Bu
kichik tizim tashqi xotira qurilmalarida axborotni joylashtirish va
undan foydalanish imkoniyatini ta’minlaydi. Axborotni saqlash va
ishlov berish kichik tizimi, kichik tizimning ishini amalga oshi-
ruvchi texnik vositalar (shu jumladan, kompyuterning o‘zi ham),
shuningdek, axborot massivlari axborotga ishlov berish va saqlash
tizimi (AIST)ga birlashadi. AIST o‘z ichiga axborot massivlari,
ularni tashkil etish va ishlov berish usullari, metodlari va algoritm-
lari, tegishli dasturiy va texnik vositalar majmuyini oladi. AIST
tashqi muhit bilan kiritish-chiqarish vositalari yordamida aloqa
qiladi. AIST doirasida hal qilinadigan bir qator vazifalarni ko‘rib
chiqishda bu vositalarni ham, albatta, hisobga olish zarur.
Axborotga ishlov berish kichik tizimi adabiyotlarda ko‘p hol-
larda ma’lumotlarga ishlov berishning avtomatlashtirilgan tizimi
(MIAT) deb ataladi, bunda «ma’lumotlar» tushunchasi «axborot»
tushunchasi bilan sinonim deb hisoblanadi.
«Axborot» tushunchasidan, odatda, xabarning mazmun-mo-
hiyatini ta’kidlashni istagan holatlarda foydalaniladi. Lekin
AISTning asosi bo‘lgan kompyuter hozircha ishlov berilayotgan
xabarlar ning ma’nosini idrok qilishga qodir emas. Kompyuterlar-
ga nisbatan ko‘pincha «ma’lumotlar» tushunchasi qo‘llaniladi va
kompyuter mashina eltuvchilarda taqdim etilgan ma’lumotlar bi-
lan operatsiyalarni bajaradi, deyiladi. Bunda har qanday belgilar
to‘plami, u ning mazmunidan qat’i nazar, ma’lumotlar hisoblanadi.
Ma’lu motlarga muayyan ma’no berib, ularga ishlov berish ax-
210
211
borotga ishlov berish deb qabul qilinadi. Shuning uchun bundan
buyon «axborot» tushunchasidan, asosan, ma’no-mazmuni muhim-
ligini ta’kidlash zaruriyati yuzaga kelgan yoki u o‘zbek tilida keng
qo‘llaniladigan va o‘rnashib qolgan so‘z birikmalari tarkibiga kir-
gan hollardagina foydalanamiz.
Axborotni chiqarib berish va tasvirlash kichik tizimi (chiqar-
ish tizimi) berilgan so‘rovga javobni chiqarib berishni ta’minlaydi,
bunda uni foydalanuvchi qabul qilishi uchun qulay shaklda taqdim
etadi. Kichik tizim tarkibiga chiqarib beriladigan xabarning zaruriy
shaklini ta’minlab beradigan dasturlar majmuyi va chiqarib beri-
layotgan axborot qayd etiladigan (aks etadigan) texnik vositalar ki-
radi. So‘rovga javob bosish qurilmasi, displey, grafik tuzgich, turli
tablo va indikatorlar yordamida chiqarib berilishi mumkin.
Kichik tizimlarning o‘zaro aloqasi axborot manbalari va foy-
dalanuvchilar hudud jihatdan markaziy kompyuter yaqinida joy-
lashgan, degan nuqtayi nazardan kelib chiqib bayon etildi. Mavjud
axborot tizimlarida axborot manbalari va (yoki) foydalanuvchilar
aksariyat hollarda markaziy kompyuterdan yuz metrdan yuzlab ki-
lometrgacha bo‘lgan masofada joylashgan bo‘ladi. Bunday hollar-
da markaziy kompyuter bilan aloqa tarkibiga ma’lumotlarni uzatish
kanali va uzoqda joylashgan terminallar (hozir ular kompyuter hi-
soblanadi) kiradigan kichik aloqa tizimi orqali amalga oshiriladi.
Uzoqlashgan terminallarni – shaxsiy kompyuterlarni ulash uchun
aloqa kanallaridan foydalaniladi, ular telefon tarmoqlari, umum
foydalaniladigan ma’lumotlarni uzatish tarmoqlari va ma’lumot-
larni uzatishning maxsus tarmoqlaridan iborat. Kanal belgilangan
yo‘nalishda va zaruriy tezlikda ma’lumotlar bilan almashinishni
ta’minlashi zarur. Ma’lumotlarni uzatish kanallari ma’lumotlarni
faqat bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan simpleks; ma’lumot-
larni har ikki yo‘nalishda, lekin vaqtning har bir momentida faqat
bir yo‘nalishda uzatishni ta’minlaydigan yarim dupleks; bir vaqt-
ning o‘zida har ikki yo‘nalishda ma’lumot uzatishni ta’minlaydigan
dupleks kanallarga bo‘linadi. Manbalarning kompyuter bilan aloqa
qilishi uchun simpleks kanallardan foydalanish mumkin. Foyda-
210
211
lanuvchining markaziy kompyuter yoki kompyuterlar bilan alo-
qasi ma’lumotlarni uzatishning yarim dupleks yoki dupleks kanal-
lari orqali amalga oshirilishi zarur, aks holda, foydalanuvchining
kompyuter bilan muloqot olib borishining imkoni bo‘lmay qoladi.
Uzoqlashgan terminal – bu markaziy kompyuterdan uni bevosi-
ta ulash imkoniyatini istisno etadigan masofada uzoqda joylashgan
kiritish-chiqarish qurilmasidir. Terminal kompyuter bilan ma’lu-
motlarni uzatish kanali yordamida bog‘lanadi. Terminaldan olina-
digan axborotni kompyuterga bevosita kiritish mumkin. Uzoqda
joylashgan terminallar sifatida shaxsiy kompyuterlar, terminallar,
teletayplar, maxsus terminallar va abonent punktlaridan foydala-
niladi.
Kichik aloqa tizimi terminallarning markaziy kompyuter bilan
o‘zaro aloqasini ta’minlaydigan va unga masofadagi terminalni
boshqarish imkonini beradigan dasturni ham o‘z ichiga oladi.
| 