Nazorat savollari:
1. Axborot tushunchasiga ta’rif bering.
2. Axborot turlariga nimalar kiradi?
3. Axborot birliklari, axborotning o‘lchov, hajm tushunchalarini aytib
bering.
4. Axborotning jamiyatda tutgan o‘rni nimalardan iborat?
5. Fayl tushunchasi va ularning turlarini so‘zlab bering.
6. Axborot resurslariga nimalar kiradi?
7. Axborot tizimlari va elementlarini aytib bering.
8. Boshqa axborot tizimlari haqida gapirib bering.
9. Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarining asosiy tarkibiy qismlarini
so‘zlab bering.
10. Kichik aloqa tizimlari haqida gapirib bering.
11. Axborot tizimidagi jarayonlar qanday amalga oshiriladi?
214
215
x bOb. YanGi axbOrOt
texnOLOGiYaLari
10. 1. Axborot texnologiyalari tushunchalari va itologiya predmeti.
10. 2. Ma’lumotlarga ishlov berish va saqlash axborot texnologiyasi.
Mavzuning maqsadi: axborot texnologiyalari – itologiya fani to‘g‘-
risida ma’lumot berish, itologiya jarayonlari, axborot texnologiyasi ja-
rayoni, yangi axborot texnologiyalari ma’lumotlariga ishlov berish ax-
borot texnologiyalari va ularning tarkibiy qismlari haqida bilim, malaka
va ko‘nikmalarini hosil qilish va ulardan foydalanishga o‘rgatish.
10. 1. axbOrOt texnOLOGiYaLari
tushunchaLari va itOLOGiYa predMeti
Keyingi o‘n yillikda yangi fan – axborot texnologiyalari
to‘g‘risidagi fan (AT fanlari) yoki itologiya vujudga keldi, uning
asosiy xarakterli belgilari quyidagilardan iborat:
– odamning aqliy imkoniyatlarini kuchaytiruvchi bilishning sa-
marali usuli va instrumenti sifatida bilimlar va faoliyat turlarining
barcha sohalarini rivojlantirish uchun fundamental ahamiyati;
– odam amaliyoti va turmushini o‘zgartirishga maqsadli
yo‘naltirilganligi, odam hayoti va faoliyatining barcha jabhalariga
kirib borish qobiliyati;
– umum ahamiyatga ega bo‘lgan fan sifatida (matematika va fal-
safa kabi) fanlararo roli, bu, eng avvalo, uning metodologik ahami-
yati, rivojlangan konseptual bazasining, universal qo‘llaniladigan
paradigmalar, usullar, amaliy bilimlarni shakllantirish, tahlil va sin-
tez qilish uchun tillarning mavjudligiga bog‘liq holda kelib chiqadi.
Itologiya predmeti – axborot texnologiyalari (AT), shuningdek,
ularni yaratish va qo‘llash bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlardir.
214
215
Texnologiya (yunoncha techne so‘zidan) – «san’at», «mahorat»,
«bilish» degan ma’nolarni bildiradi, bu esa jarayondan boshqa nar-
sa emas. Jarayon deyilganda, qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
yo‘naltirilgan harakatlarning muayyan majmuyi tushuniladi. Ja-
rayon odam tanlagan strategiya bilan belgilanishi va turli vositalar
hamda usullar majmuyi yordamida amalga oshirilishi zarur.
Axborot texnologiyasi – obyekt, jarayon yoki hodisa (axborot
mahsuloti)ning holati to‘g‘risida yangi sifatdagi axborot olish
uchun ma’lumotlarni to‘plash, ularga ishlov berish va uzatish vosi-
talari hamda usullarining majmuyidan foydalanuvchi jarayon.
Moddiy ishlab chiqarish texnologiyasining maqsadi – inson
yoki tizimning ehtiyojlarini qondiruvchi mahsulot ishlab chiqarish.
Axborot texnologiyasining maqsadi – inson tomonidan tahlil
qilish va uning asosida qandaydir xatti-harakatni bajarish bo‘yicha
qaror qabul qilish uchun axborot ishlab chiqarish.
Axborot texnologiyasi jamiyatning axborot resurslaridan foy-
dalanish jarayonining eng muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. ho-
zirgi vaqtga kelib u bir nechta evolutsiya bosqichlaridan o‘tdi, bu
bosqichlarning almashinishi, asosan, ilmiy-texnika taraqqiyotining
rivojlanishi, axborotni qayta ishlashning yangi texnik vositalari
paydo bo‘lishi bilan belgilanadi. Shaxsiy kompyuter zamonaviy
jamiyatda axborotni qayta ishlash texnologiyasining asosiy texnik
vositasi bo‘lib xizmat qiladi, u texnologik jarayonlarni ko‘rish va
foydalanish konsepsiyasiga ham, natijali axborot sifatiga ham jid-
diy ta’sir o‘tkazdi. Axborot sohasiga shaxsiy kompyuterni joriy
etish va aloqaning telekommunikatsiya vositalari qo‘llanishi ax-
borot texnologiyalarining rivojlanishida yangi bosqichni belgilab
berdi va oqibatda «yangi», «kompyuter» yoki «zamonaviy» sino-
nimlaridan birini qo‘shish hisobiga uning nomini ham o‘zgartirdi.
«Yangi» sifati bu texnologiyaning evolutsion xarakterini emas,
balki novatorlik xarakterini ta’kidlaydi. Uni joriy etish shu ma’noda
novatorlik hisoblanadiki, u tashkilotlarda faoliyatning xilma-xil
turlari mazmunini sezilarli darajada o‘zgartiradi. Yangi axborot
texnologiyasi tushunchasiga kommunikatsiya texnologiyalari ham
216
217
kiritilgan, ular axborotni turli vositalar bilan, xususan, telefon, tele-
graf, telekommunikatsiyalar, faks va boshqalar orqali uzatishni
ta’minlaydi. Yangi axborot texnologiyasining asosiy xarakterli to-
monlari keltirilgan.
Yangi axborot texnologiyalari (YaAT) – foydalanuvchi ishining
«do‘stona» interfeysli axborot texnologiyasi bo‘lib, bunda shaxsiy
kompyuterlar va telekommunikatsiya vositalaridan foydalaniladi.
«Kompyuter» sifati uni amalga oshirishning asosiy texnik vosi-
tasi kompyuter ekanligini ta’kidlaydi. Yangi (kompyuter) axborot
texnologiyasining uchta asosiy tamoyili mavjud:
– kompyuter bilan interaktiv (muloqot) ish rejimi;
– boshqa dasturiymahsulotlar bilan integratsiya lashganligi;
– ma’lumotlarni ham, vazifalarning qo‘yilishini ham o‘zgarti-
rish jarayonining moslashuvchanligi.
«Kompyuter» axborot texnologiyasi atamasini emas, balki
«yangi» atamasini ancha aniqroq deb hisoblash zarur, chunki bu
uning tuzilishida nafaqat kompyuterlardan foydalanishga asoslan-
gan texnologiyani, balki boshqa, ayniqsa, telekommunikatsiyalarni
ta’minlaydigan, texnika vositalarga asoslangan texnologiyalarni
ham aks ettiradi.
Moddiy ishlab chiqarish texnologik jarayoni turli texnik vosita-
lar yordamida amalga oshiriladi, ularga uskunalar, dastgohlar, as-
boblar, konveyer liniyalari va hokazolar kiradi.
Xuddi shu kabi, AT uchun ham xuddi shunday vositalar bo‘lishi
kerak. Axborot ishlab chiqarishning bunday texnik vositalar bu ja-
rayonning apparat, dasturiy va matematik ta’minoti hisoblanadi.
Ular yordamida dastlabki axborot sifat jihatidan yangi axborot si-
fatida qayta ishlanadi.
Bu vositalar ichidan dasturiy mahsulotlarni ajratib ko‘rsatamiz
va ularni instrumentariy deb ataymiz, yanada aniqrog‘i uni axborot
texnologiyasining instrumentariysi deb atash mumkin.
Axborot texnologiyasi instrumentariysi kompyuterlarning
muayyan turi uchun bir yoki bir nechta o‘zaro bog‘liq dasturiy mah-
sulotlardan iborat bo‘lib, unda ishlash texnologiyasi foydalanuvchi
216
217
qo‘ygan maqsadga erishishni ta’minlaydi. Instrumentariy sifatida
shaxsiy kompyuterlar uchun mo‘ljallangan dasturiy mahsulotlar-
ning keng tarqalgan quyidagi turlaridan foydalanish mumkin:
matn li protsessor (muharrir), stolga o‘rnatiladigan nashr tizimlari,
elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari, elek-
tron yozuv kitobchalari, elektron taqvimlar, funksional maqsadlar-
ga (moliyaviy, buxgalteriya, marketing uchun) mo‘ljallangan ax-
borot tizimlari, ekspert tizimlari va h. k.
| 