Tizimlar tasnifi. Tizimlarni qiyoslash va farqlash, ularning bir-
biriga o‘xshashlari va farqlilarini ajratish orqali tasniflash amalga
oshiriladi.
Tasniflash
bu faqat borliq modeli va uni turli belgilar, ya’ni,
kirish va chiqish jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi,
boshqaruv turi, boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va
hokazo bo‘yicha amalga oshirish mumkin. Bizni tizimning kelib
chiqishi bo‘yicha tasniflash qiziqtiradi.
Sun‘iy tizimlar
bu inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar bu tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz
yuzaga kelgan tizimlar.
Aralash tizimlar tabiiy va sun‘iy tizimlarni o‘z ichiga oladi.
Ergonomik tizimlar
bu “mashina
inson
operator” majmui.
Biotexnik tizimlar
tirik organizmlar va texnik qurilmalar
kiradigan tizimlardir.
Tashkiliy tizimlar
bu, zaruriy vositalar bilan jihozlangan kishilar
jamoasidan tashkil topgan tizimlar sanaladi.
Tashkiliy tizim
boshqarish, shuningdek, tashkiliy tuzilma,
maqsadlar, boshqarish samaradorligi va xodimlarni rag‘batlantirish
qoidalari mezonlari uchun foydalanadigan, xodimlarning yurish-turishi
va texnik vositalarning ishlatilish tartibini belgilovchi qoidalar
yig‘indisidir. Tashkiliy tizimlar ishlab chiqarish vositalaridan
foydalanuvchi kishilar jamoasining ishlab chiqarish faoliyatini
boshqarish uchun mo‘ljallangan. Oxirgisi ancha muhim holat
hisoblanadi, chunki tashkiliy tizimlar texnik vositalarning o‘ziga
xosligini, xususan, boshqaruv vositalarini hisobga olishi lozim.
Tizimda boshqaruv obyekti - bu muayyan moddiy zaxiralarga ega
va aniq
mahsulotni olishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish
operatsiyalarini bajaruvchi vazirlik, idora, korxona, sex, ishlab
chiqarish, uchastkalar, ijrochilar jamoasi yoki ayrim shaxslardir.
Boshqaruv obyektining faoliyati ishlab chiqarish jarayoni chog‘idagi
turli holatlardagi vazifalarni amalga oshirishga bo‘ysindirilgan.
125
Boshqaruv organi obyektni boshqarish uchun tashkiliy tizimdan
foydalanuvchi shaxs yoki shaxslar guruhi sanaladi.
Tashkiliy tizimlar avtomatlashtirilgan yoki avtomatlashtirilmagan
bo‘lishi mumkin. Tashkiliy tizimlar bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga
ega. Dastlabki o‘ziga xosligi shuki, tizimning asosiy elementi
murakkab, faol tizim bo‘lgan insondir. Inson yurish-turishi, xulqi
jihatlarining amaliy talablarini bayon etuvchi norasmiy modellarini
tuzish juda murakkab, ba’zan esa iloji yo‘q. Ayni paytda inson tashkiliy
tizimlarda qaror qabul qiluvchi shaxs (QQSh) hisoblanadi. Tashkiliy
tizimlarning ikkinchi o‘ziga xosligi
ko‘p maqsadli ishlash
xususiyatidir. Ushbu tizimlar faoliyatining samaradorligi umuman
olganda ham uning kichik tizim va elementlarini tashkil etuvchilariga
ko‘ra ko‘plab miqdordagi texnik, iqtisodiy va ijtimoiy ko‘rsatkichlar
bilan belgilanadi.
Samaradorlikni baholashning ko‘pqirraligi ko‘pgina o‘zaro
bog‘liq jihatlar bo‘yicha boshqarishni tashkil etish zaruriyatiga olib
keladi. Bunda tizimning boshqa elementlari bilan moddiy va axborot
jihatdan o‘zaro ta’sirini tashkil etish talab etiladi.
Uchinchi o‘ziga xoslik - tashkiliy tizimlarning uzluksiz
rivojlanishini o‘z ichiga oladi, u yangi ehtiyojlar paydo bo‘lishi, bu
ehtiyojlarni tashqi va ichki shart-sharoit hamda o‘zgarishlar bilan
bog‘liq holda qondirish yo‘llarini takomillashtirishdan iborat.
Oqibatda, obyektlar tarmoqlari doimiy o‘zgaradi, uning elementlari
o‘rtasida yanga aloqalar paydo bo‘ladi. Shuningdek, ham alohida
obyekt, ham umuman tizim sifatida boshqarish tizimi o‘zgaradi.
Axborot tizimi deb ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, izlash, qayta
ishlash va uzatishning qo‘yilgan maqsadga olib boruvchi vositalari,
metodlari va personalning o‘zaro bog‘liq majmuasiga aytiladi.
Demak, axborot tizimi deb qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan
foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan
jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari
hamda personalning o‘zaro bog‘liq majmuasiga aytiladi.
Dastlabki axborot tizimlari (AT) o‘tgan asrning 50-yillarida
yaratilgan. 60- yillarda yaratilgan ATlaridan olingan ma’lumotlar turli
darajadagi davriy hisobotlarni yaratishda qo‘llanila boshladi. 70 - 80-
yillarda ATlar boshqaruv nazoratining vositasi sifatida ishlatila
|
