3.Bank faoliyatini aftomatlashtirish.
«Mijoz — server» texnologiyasining amalga oshirilish variantlaridan
biri
uning
uch
bosqichli
arxitekturasidir.
Tarmoqda
kamida
uchta
kompyuter: mijoz
qismi (ishchi stantsiya), qo‘llanishlar serveri va
21
MBning
serveri mavjud
bo‘lishi kerak. Mijoz qismida foydalanuvchi
bilan
o‘zaro
hamkorlik
(foydalanish
interfeysi)
tashkil
qilinadi.
Qo‘llanishlar serveri mijoz qismi uchun biznes tadbirlarni amalga
oshiradi. MBning serveri mijoz vazifasini bajaruvchi biznes tadbirlarga
xizmat
ko‘rsatadi.
Bunday
arxitekturaning
ågiluvchanligi
mustaqil
foydalanish,
barcha
uch
bosqichda
hisoblash
va
dasturiy
resurslarni
almashishdadir.
Texnik
yechimlarning
ishonchliligi
va
mos
kechishga
barqarorligini
oshirish
uchun
bank
AATEXda
serverlarni
guruhlarga
(klasterlarga)
birlashtirish qo‘llaniladi. Bunday mablag‘lar va yuklamalar serverlar
(tizim bo‘g‘inlari) o‘rtasida taqsimlanadi. Foydalanuvchi qaysi server
bilan
ishlayotganini
bilmaydi,
texnik
vositalardan
foydalanish
åsa
samaraliroq
bo‘ladi.
Bankning
avtomatlashtirilgan
texnologiyalarida telekommunikatsion
arxitektura texnik ta’minlash tizimchalarining majmuasi va tuzilishini
belgilaydi.
Ular
BAATning
barcha
qo‘llanishlari
modullar
uchun
o‘zaro hamkorlikning har xil turlarini ta’minlaydi ( 4.2- rasm). ABTni
yaratish jarayonida arxitekturaning imkoniyatlari uning biznes jarayonlari
tomonidan
belgilanadigan
ishning
talablari
va
shartlari
bilan
muvofiqlashtiriladi. Bankning tashqi moliyaviy va axborot tuzilmalari,
hisoblash
kliring
palatalari
va
markazlari,
birjalar,
uzoqlashtirilgan
mijozlar va boshqa banklar bilan o‘zaro hamkorligi ko‘zda tutiladi.
Bank
biznes
jarayonlarining
telekommunikatsion
ta’minlanishi
o‘zining korporativ tarmog‘iga xizmat ko‘rsatish va har qanday boshqa
mahalliy hamda global tarmoqlarga kirishni hisobga olish bilan quriladi.
Joriy bosqichda o‘zaro amaliy hamkorlikda andozalar yo‘qligi uchun
bankning tashqi tashkilotlar bilan aloqasi shlyuzlar, masalan, pochta,
teleks
va
boshqa
AIJ
orqali
amalga
oshiriladi.
22
U
yoki
bu
bankning
korporativ
tarmoqlari
uni
telekom-
munikatsion
arxitektura
asosida
qurilganligidir.
Ushbu
sohada
har
qanday
sifatli
tarmoqlar
uchun
transport
darajasini
himoyalash
va
ularni boshqarishni qo‘shish bilan ko‘pgina yechimlar mavjud. Bank
telekommunikatsiyalarining
vazifaviy
to‘liq
majmuasini
amalga
oshirish
yagona
axborot
makonini
yaratishga
imkon
beradi.
Bank
xizmatlarini
barcha
qo‘llanishlarida
bo‘limlar,
filiallarning
integra-
tsiyasini
amalga
oshirish,
xizmatlarni
har
qanday
talab
qilingan
joyga va istalgan paytda, «on-line» va «off-line» usullarda (bevosita
va
tartibga
solinadigan
aloqalarda)
yetkazib
berilishini
ta’minlash
mumkin.
Demak,
telekommunikatsion
tizimlar
bankka
avtomat-
lashtirishning ång
muhim
masalalari, biznes jarayonlarining o‘zaro
hamkorliklarini
ång muvofiq samaradorligi va tiniqligini ta’minlash
kabi sof texnikadan tortib bank xizmatini ko‘rsatishning ång yuqori
darajasidagi
vazifasigacha
hal
qilishga
imkon
beradi. 4.3-rasmda
ma’lumotlarni
eksporti
bo‘yicha
AIJ
kommunikatsiyalarini
ishlashining
chizmasi
keltirilgan.
ABTda
mahalliy,
mintaqaviy
va
global
tarmoqlarni
qo‘llanilishi
ularni ishonchliligi hamda ma’lumotlarni himoyalanishi yaxlitligi kabi
talablarni qo‘yadi. Tarmoqli vositalarning tayyorlik va voz kechishiga
barqarorlik darajasi tarmoqni tarkibli qismlardan birini ishdan chiqishida
ish qobiliyatini buzilishini bartaraf qilish uchun yuqori bo‘lishi kerak.
Masalan,
uzoqlashtirilgan
filiallar
bilan
o‘zaro
hamkorlikni
tashkil
qilishda
foydalanuvchilarga
qo‘shimcha
kommukatsiyalanadigan
tarmoqlarga o‘tish va aloqaning asosiy kanallarini yoki uning quvvatini
ko‘paytirish
imkoniyatlarini
ko‘rib
chiqiladi.
Tarmoqli
boshqaruvning
markazlashtirilgan
tizimini
tatbiq
åtish,
tarmoqni texnik qo‘llab-quvvatlashning qiymatini qisqartirishga imkon
beruvchi
muhim
omil
sanaladi.
U
masofadan
konfiguratsiyalash,
nazorat
qilish,
buzilishlarni
bartaraf
qilish
va
bir
qator
boshqa
23
vazifalarni
amalga
oshirishga
imkon
beradi. Kommunikatsion
qurilmalarning to‘liq majmuasidan iborat bo‘lgan tarmoqning uskuna-
larini
bitta
ishlab
chiquvchiga
integratsiyalash
boshqaruvning
xodim-
larini
tayyorlashni
soddalashtiradi,
uskunalarning
miqdoriy
qiymatini
pasaytiradi, shuningdek,
tizimning
foydalanishdagi
ishonchliligini
oshiradi.
Tarmoqning
infratuzilmalarini
zamonaviylashtirish
bank
xizmat-
larining kengayishi va yangi bozorlarga chiqishda muhim rol o‘ynaydi. .
Banklararo
o‘zaro
hamkorlikning
kichik
bayonnomasini
tarmoqlarga
tatbiq åtish juda muhim bo‘lib, ular axborotlarning samarali almashi-
nuvini
tashkil
qilishga
imkon
beradi.
Tajriba
shuni
ko‘rsatmoqdaki,
serverlar
banklarning
hisoblash
majmualarida ång kuchsiz bo‘g‘in hisoblanadi. Ulardan ång istiqbollisi
UNIX
server
hisoblanadi.
Masalan,
IBM
PC
pastroq
darajadagi
server bo‘lib, diskli tizimchani kengaytirish va uzilishlarni oldindan
aytib berish bo‘yicha yechimlarni talab qiladi. Unda bankning barcha
faoliyatlarini qamrab olish ko‘zda tutilgan.
Kompyuterlarning
qiymatini
pasayishi
bankning
axborotli
infra-
tuzilmasini
qo‘llab-quvvatlashdagi
xarajatlarini
qisqarishiga
olib
kelmaydi.
AIJning
ko‘payishi,
ularning samaradorlik darajasining
oshishi,
murakkabroq
tarkib
va
qimmatroq
dasturiy
vositalardan
foydalanish qo‘shimcha xarajatlarni talab qiladi. Tizimga ågalik qilish
qiymati,
bu
kompyuter
tizimini
o‘rnatish
va
qo‘llab-quvvatlashga
xarajatlarning ko‘rsatkichi va u boshlang‘ich xariddan taxminan olti
marta
ko‘proq.
Ågalik
qilish
qiymati
kompyuterlarga
dasturlarni
o‘rnatish,
ularni
tarmoqli
muhitga
ulash,
birga
bo‘la
olishligini
ta’minlash,
operatsion
tizimni sozlashga
va
texnik
vositalarning
majmuasini
qo‘llab-quvvatlash hamda kuzatish
bo‘yicha
tizimning
24
mutaxassislarini
ish
vaqtida
vujudga
keladigan, shuningdek, majburiy
kechiktirib
bo‘lmaydigan
vazifalar
xarajatlaridan
vujudga
keladi.
3.1Banklarda axborot texnologiyalarining dasturiy ta’minoti
.
Ban vaqt bo‘yicha rivojlanuvchi obyekt bo‘lib, miqdoriy o‘zgarishlarni (ishlab
chiqilayotgan
ma’lumotlarning
hajmini,
foydalanuvchilar
sonini
va
boshqalarni ko‘payishini), (yechilayotgan vazifalarning turli-tumanligini
kengayishi, ularning xarakterlarini) vujudga keltiradi. Demak, bankdagi
avtomatlashtirilgan tizim ba’zi bir muayyan vaqt davomida tubdan
zamonaviylashuvi va rivojlanishi kerak. Tizim salohiyatlining imkoniyat-
lari (yoki asosiy cheklanishlari) qoidaga ko‘ra, ishlab chiqilgan asosiy
dasturiy vositalarning imkoniyatlari bilan kuchli bog‘langan. Shuning
uchun
avtomatlashtirilgan
bank
tizimlari(ABT)ga
operatsion
tizim,
MBBT,
dasturlashni
avtomatlashtirish
vositalari
va
boshqalar
talab-
larning
birinchi
guruhi
hisoblanadi.
ABTga
talablarning
ikkinchi
guruhi
sifatida
foydalanuvchi
uning
amaliy qismini, tizim iste’mol xususiyatlarini hisobga oladi. Ularga
vazifaviy
diapazonining
kengligi
va
interfeysning
qulayligini
kiritish
kerak.
Tizimning
bunday
sifati
aniq
ishlab
chiqaruvchilarni
kasbiy
mahoratlariga bog‘langan va yagona dasturiy vositalar doirasida kuchli
turlanishi
mumkin.
Bank
amaliyotining
ko‘rib
chiqilishi
bazaviy
vositalarga
quyidagi
talablarni shakllantirishga imkon beradi. Bank tizimi tomonidan ko‘p
vazifali usulni va ma’lumotlarga ko‘p foydalanuvchi kirishini ta’minlanishi
zarur. Ushbu holda ko‘p vazifalilik ostida operatorning ish joyidan
ajratib olingan avtonom jarayonlarni tizimga kiritish imkoniyati tushuniladi.
Jarayonlar telekanal bo‘yicha kelib tushgan hujjatlarni avvaldan ishlab
chiqish, hisobotlarni shakllantirish, ishlab chiqilayotgan hujjatlar bo‘yicha
buxgalteriya
yozuvlarini
bajarish
orqali
mutaxassislarning
ish
joyini
qisman ozod qilishi mumkin. Bunday usul nafaqat xizmat vazifalarini
25
aniq bajarishga, balki katta miqdorda qo‘lda bajariladigan operatsiyalarni
AATEXga yuklashga va kelib tushayotgan ma’lumotlarning yaxlitligi
ustidan avtomatlashtirilgan nazoratni ta’minlashga hamda bank tizimining
faoliyat yuritishini qulayligi, samaradorligi va ishonchliligini oshirishga
imkon beradi. Bundan tashqari barcha jarayonlar bank tizimini parallel,
vaqt bo‘yicha uzoq cho‘ziladigan va o‘zaro almashtirib bo‘lmaydigan
harakatlarni
talab
qiluvchi
murakkab
operatsiyalarining
bajarilishini
ta’minlaydi. Xususan, faqat ko‘p vazifali usul integratsiyalashgan bank
tizimini
to‘liq
darajada
amalga
oshirilishini
ta’minlashi
mumkin.
Keyingi
yillarda
bank
faoliyatida
ma’lumotlarning
xavfsizligini
ta’minlash muammosi kuchaymoqda. Bu hol bir necha jihatlarni o‘z
ichiga
oladi. Birinchidan, bu
foydalanuvchilarning
vakolatlarini
ko‘p
bosqichli
va
ishonchli
tartibga
solinishidir.
Bank
axborotlarining
qimmatliligi,
ma’lumotlarga
ruxsatsiz
kirishdan
himoyalashga,
shu
jumladan,
barcha
jarayonlarni,
ma’lumotlar
holatini
o‘zgartirishni,
boshqarishni
nazoratiga
alohida
talablar
qo‘yadi. Ikkinchidan,
ma’lumotlarning yaxlitligi va bir-birlariga zid bo‘lmasligini ta‘minlovchi
vositalarining
mavjudligi.
Bunday
vositalar
ma’lumotlar
o‘rtasidagi
aloqalarni ushlab turish va nazorat qilish hamda muvofiqlashtirilgan
ma’lumotlarning
qo‘llab-quvvatlanishini
ta’minlovchi
operatsiyalar
majmuasi usulida kiritishni nazarda tutadi. Uchinchidan, tizimli, dasturli
va
apparatli
tuzilishlarda
ma’lumotlarni
arxivlashtirish,
tiklash
va
monitoringining
ko‘p
vazifali
tadbirlarining
mavjudligidir.
ABT
faoliyat
yuritishining
ajralib
turuvchi
alomati
katta
hajmdagi
ma’lumotlarni juda qisqa muddatda ishlab chiqish zarurligidir. Bunda,
asosan, ma’lumotlarni kiritish, o‘qish, yozish va uzatish operatsiyalari
ko‘zda tutiladi. Bularning barchasi MBBTning samaradorligi va ma’lu-
motlarni uzatishni ta’minlovchi vositalar oldiga juda qat’iy talablar qo‘yadi.
Bundan tashqari, axborotlarning katta hajmlarini tahlil qilish, bashoratlash
va nazorat qilish imkoniyatlarini ta’minlash uchun bank mutaxassisining
26
tezkor usuldagi jarayonga kira olishi zarur. Shuning uchun ushbu vositalar
ma’lumotlarning katta va doimo o‘sib boruvchi hajmlariga samaradorlikni
yo‘qotmasdan
kirishni
qo‘llab-quvvatlashga
qodir
bo‘lishi
kerak.
Tizim
samaradorligini oshirishga bo‘lgan talab qudratliroq apparatli
platformaga
o‘tish
zarurligiga
olib
keladi(«ko‘chirishlik»
xususiyati).
Shuning uchun, bazali vositalar tizimini yangi apparatli platformaga
amaliy dastur bilan ta’minlanishini hech qanday chuqur o‘zgarishlarsiz
ko‘chirish
imkoniyati
ta’minlashi
kerak.
Bazaviy
vositalarda
har
xil
dasturiy
platformalar(DOS,
Netwere,
Windows
NT,
UNIX
va
boshqalar)ni
birlashtirish
imkoniyatini
va
buning natijasida tizimni tez kengayishi hamda o‘sishini, uning yangi
ish joylari va har xil sinfdagi serverlarga to‘ldirilish imkoniyati bilan
ta’minlovchi
tarmoqli
vazifalarni
mavjudligi zamonaviy
tizimning
zarur belgisi hisoblanadi.
Amaliy
va
iste’mol
xususiyatlariga
nisbatan
ABTning
asosiy
xususiyatlari
quyidagilardan
iborat: vazifaviy
| 