37
Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mum-
kin:
1. Himoya funksiyasi. Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish
bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank aktiv-
larining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi.
Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakl-
lantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank
tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu
esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi.
Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, yirik ko‘zda
tutilmagan
xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi.
Bank kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi
shartidir.
2. Bank kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapi-
talini tartibga soluvchi funksiyasi bankning ssuda va investitsion operatsi-
yalarini chegaralashni nazarda tutadi.
Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi
uchta xususiyatga ega bo‘lishi lozim:
1. U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy).
Tijorat banklarining kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur deganda, asosiy
e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoni-
yatining chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan
paytda bank kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq
yoki
qisman qaytarib olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi
tabiiy.
O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan
«Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunida «Bank muassislari
bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga olingan kundan boshlab bir yil
mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya qayd etilgan.
Demak, tijorat banklari nizom kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil
davomida erkin ishlatish huquqiga ega.
2. Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak.
Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning
barqaror faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapi-
tali soliq, penya va boshqa to‘lovlar, shuningdek,
bankning majburiyatlari
bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va
kapital doimo iqtisodiy jihatdan xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklar-
ga o‘z nomidan moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirishda,
omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda hamda aholining ishon-
chini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
38
3. Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan
mustaqil bo‘lishi lozim.
Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlar-
dan juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan
mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchi-
lar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi zarur. Ya’ni
omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qo-
nuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarur.
Tijorat banklari kapitali tarkibini oqilona shakllantirilishi
bank kapitali-
ning mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi.
Bugungi kunda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida tijorat banklari kapi-
talining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab
chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda.
Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali
asosiy va qo‘shimcha kapitalga
ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta
1988-yilda ishlab chiqilib, amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan.
Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital
quyidagi elementlardan tashkil
topadi:
1.Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati);
2.Muddatsiz
imtiyozli aksiyalar;
3.Emission daromad;
4.Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari;
5.Sof foyda.
6.O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi.
Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tek-
shiruvi o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi
asosiy kapital tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsim-
lanmagan foyda kiritiladi.
Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali
tarkibiga quyidagi asosiy elementlar kiritiladi:
1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira-
ning riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan
qismi;
2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar
hamda yerning qiymatini qayta baholash natijasida
yuzaga keladigan zaxira
miqdori tushuniladi;
3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari.
4. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadida
yo‘naltirilgan qo‘yilmalar.
39
Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari de-
ganda bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit
muassasalari (lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tuti-
ladi.
Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning
1998-yil 2-noyabrda tasdiqlangan 420-sonli «Tijorat banklari kapitali ning
yetarliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi
Nizomida quyidagicha
keltirilgan:
