|
Inson antropometrik ko‘rsatkichlarining faoliyat xavfsizligiga ta’siri
|
| bet | 12/15 | | Sana | 27.11.2023 | | Hajmi | 1,9 Mb. | | #106590 |
Bog'liq Nig‘matjonov Shuxrat Shokir o‘g‘li (013-18 SKI) (tayyori)4.2 Inson antropometrik ko‘rsatkichlarining faoliyat xavfsizligiga ta’siri
Fan va texnikadagi o`zgartirish tufayli sodir bo`ladigan ijtimoiy o`zgartirishlar faqat avtomatlashtirish oqibati emas. Ular ishlab chiqarish operatsiyalarini kompleks mexanizatsiyalash, ularning maqbul tarzda tashkil etish va boshqa ko`plab jarayonlar oqibatida yuzaga keladi.
Aytilganlardan ko`rinib turibdiki, ilmiy texnik revolyutsiya, texnika, texnolgiyalar, ilm-fandagi xodimlarga bog`liq bo`lmagan to`ntarish bilangina cheklanmaydi. Takidlanaganidek, bu to`ntarish ishlab chiqarish kuchlarining tizimida yaxlit yuz berar ekan. U asosiy ishlab chiqarish kuchi insonga, uning ruxiy-jismoniy imkoniyatlariga, mehnat qiliayotganiga, moddiy-ma`naviy boyliklar yaratishga ham bog`piq. Bu faol, ta`sirchan insoniy omil ko`pincha ijtimoiy ekologik va tibbiyot yo`nalishlarida bizning ilmiy va falsafiy adabiyotlar e`tiboridan chetda qolmoqda. Ishlab chiqarish soxasini avtomatlashtirishning ijtimoiy-gigienik, tibbiy-biologik, ruxiy-jismoniy va ijtimoiy-ekopogik jihatlari kam o`rganilganicha qolmoqda.
Hozirgi sharoitda mehnatda texnologik va ruxiy-jismoniy jarayonlarining o`zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Ilgari kishining biror kasbga o`rgatish, uning mehnati mazmun amalda ko`p yillar o`zgarmay qolishiga garov b`olsa, ipmiy-texnika revolyutsiyasining taraqqiyoti, yangi texnopogiyalar joriy qilishni va xodimlarning kasb malaka mazmunidagi o`zgarishlar bilan bog`liq bo`lgani uchun ishchining amaliyotda to`plagan tajribasi, rolini ancha susaytiradi.
Ayni chog`da, mehnat fiziologiyasidan ma`lumki, u yoki bu faoliyat paytidagi mashqlar jarayonida ishga bevosita jalb qilingan a`zolarninggina emas, balki asosiy ish tizimi bilan bog`liq boshqa bir qator qism va a`zolarning ham ish imkniyatlari kengayadi. Bu butun tananing ish imkoniyatlarini kengaytiradi, uning faoliyatida yangi, yuqoriroq pog`onaga ko`taradi.
Shunday qilib, ishlab chiqarishning avtomatlashtirish jarayoni ishchi salomatligini shakllantirishda yangi muammoni ilgari suradi, ishlab chiqarishdagi tez o`rganayotgan sharoitlarni, insonning ijtimoiy kasb mavqei o`zgarishiga moyilligini yuzaga keltirishni xisobga olib texnologik jarayoning ruxiy-jismoniy. psixorogik-ijtimoiy gigienik o`lchovlarni ishlab chiqish joiz.
Mikroelektronika informatika, robototexnika va biotexnologiyaning rivojlanishi bilan bog`liq ravishda, ilmiy-texnika taraqqiyoti sifat jixatdan, yangi bosqichga kirish tufayli inson faoliyatiming soxalariga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Bu hozirgi ishchining ruxiy-jisioniy xolatini maqbul holga keltirish, uning ijtimoiy-biologik imkoniyatlari va har tomonlama rivojlanishini ta`minlashga aksini topadi.
Bu muamolarning hal etilishi ko`p jihatdan aholi muayyan professional va ijtmoiy guruxlarining salomatligini aniqlab olishga bog`liq.
Bunda hududiy ijtimoiy ekosistemalar va antropotizimlar, shuningdek mexnat faoliyati va mehnatning ijtimoiy-ekologik sharoitlarini hisobga olish zarur.
Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini qayta ko`rish bosqichida aholi salomatligi tushunchasining o`zi yangi mazmun kasb etadi.
Inson faoliyatining makon-davr o`lchovlari jiddiy kengayishi, hozirgi ITR ta`sirida yuzaga kepayotgan yangi ekologik vaziyat salomatlik saviyasini belgilab olish, inson tanasining ruxiy-jismoniy maqbul holatlari me’yorini oydinlashtirish vazifasini ilgari suradi. Salomatlik saviyasini belgilab olish muhim insonparvarlik va xalq xo`jaligi axamiyatga egadir. Salomatlik imkoniyatlarini aniqlash xududlarining iqlimiy-jug`rofiy sharoitlari, etnik rivojlanishidagi o`ziga xosliklar, axoli turmush tarzi, ilmiy-texnika revolyutsiyasi ustivor soxalardagi texnologiya saviyasi, ishlab chiqarish imkoniyatlariga mu`ofiqligini hisobga olgan holda amalga oshiripishi kerak.
O`rta Osiyo hududining keng va jabal tarzda o`zlashtirilishi yuz berayotgan sharoitlarda insonning turli tabiiy va ijtimoiy muhitidagi omillar, hududlardagi odatdan tashqari iqlimiy jug`rofiy sharoitlarga moslashish mexenizmlarni o`rganish katta ijtiioiy ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatdagi turli ijtimoiy va demografik guruxlarning salomatligini aniq nazorat qilish kerak. Bu kishilarning samarali turmush kechirishi va mehnat qilish, aholi turli toifalarning ijtimoiy faolligini oshirish qaratilgan muhim shartlar aylanmog`i joiz. Aholi turli toifalarining salomatligini muxofaza qilish masalalarini samarali hal etish salomatlikka doir ko`rsatkichlarga baho berishda hududiy o`lchovlar va mezonlar yo`qligi tufayli orqaga surilmoqda. «Soglom kishi» tushunchasi toifalarga bo`lgan holda qo`llash zarurati kishilarning mamlakat turli hudublarida istikomat qilishlari bilan ham belgilanishi kerakligi juda to`g`ri ta`minlanadi. Zero uzoq shimoldagi shdroitlarda yashaydigan sog`lom kishi va O`rta Osiyo yoki boshqa hududdagi sog`lom kishi bir xil tushunchalarda o`lchanishi mumkin emas. Chunki ularning faoliyat yo`nalishi va turmush tarzi bir-biridan ancha farq qiladi.
Mehnat potensialini ijtimoiy, ruxiy-jismoniy imkoniyatlarini maqbul holatga keltirshning muhim mezonllaridan biri sog`lomlashtirish samarasi nuqtai-nazaridan hududlar o`ziga xosliklarini hisobga olgan holda ilmiy asoslangan uzoq muddatli sotsial-gigienik tavsiyalar ishlab chiqadi.
Turli hududiy, ekologik rayonlarning xalq xo`jaligini planlashtirish va rivojlantirish, butun xalq xo`jaligi majmuini tubdan qayta qurish sanoat va agrosanoat komlpekslarini qurish va ta`mirlash yuzasidan yangi yo`riqlar va normativlar (salomatlik me`yoriga asoslangan holda), sotsial-gigienik talablarni ishlab chiqarmasdan turib mumkin emas. Faqat xududlar va ishlab chiqarish tarmoqlari unchagina emas, balki alohida mehnat turlari uchun ham kishi o`z salomatligi uchun xatarsiz tarzda istiqomat qiladigan va ishlaydigan yagona normativlarni (tabiiy mezonlarni hisobga olgan hopda) ishlab chiqish zarurati mavjburdir. Mablag` ajratish va struktura siyosati ijtimoiy muxofaza sari yo`naltirilgan, sanitariya-gigiena va ekologik jihatdan ta`iminlangan bo`lishi darkor. Ijtimoiy-biologik va ekologik jihitdan inson imkoniyatlarini maqbul xolatga keltirish ko`plab mezonlarga ega. Mezonlar yordamida, insonning biologik-ijtimoiy mavjudod sifatida hayotiy faoliyati turli jixatlari, saviyalari va yo`llariga baho beriladi. Insonning antropometrik ko`rsatkichlari, ruxiy-jismoniy tavsifi, uning individual holatrari, jinsiy va irqiy ayrimlari, tabiiy va keyin yuzaga kelgan maxsus biologik jihatdan turli ko`rsatkichlarga ko`ra ajralib turadigan har bir shaxs va ijtimoiy guruxlarning turmush tarzida o`z aksini topadi. Fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish insonning antropoimetrik va ruhiy-jismoniy imkoniyatlarini jiddiy ravishda takomiplashtirish vazifasimi ilgari suradi.
O`rta Osiyo hududining demografik o`ziga xosliklari jamiyatning qayta qurish va fan-texnikd taraqqiyoti sharoitlarida mexnat va salomatlikning ijtimoiy-gigienik, ruxiy-jisioniy va ergonometrik jihatlarini har tomonlama o`rganish asosida mehnat jarayonni maqbul holatga keltirish muammosiga kompleks yondashishni taqozo etadi.
Ko`pgina tadqiqotqarda haqqoniy ravishda ta`kidlanganidek, zamonaviy korxona tizimida fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga joriy qilish uchun mas`ul texnik-iqtisodiy xizmat idoralari mavjud ekan, xozircha ijtimoiy boshqarish xizmati ko`pincha umuman yo`kdir. Bu insonning biologik-ijtimoiy jihatdan beqiyos rezervlarini to`la ravishda ochib berishga imkoniyat bermaydi.
Jonli mehnat, uning vositalari, predmetlari va sharoitlari muayyan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va mehnat kooperatsiyasi shakllari doirasida biriktiruvchi mehnat jarayonini maqbuplashtirish ob`ekti bo`lishi kerak. Buni hisobga olmasdan xususiy mezonlar asosida inson va mashina o`rtasidagi munosabatlarni yaxshilaydigan bo`lsak foydali natijalar inson doirasidagi ancha kam bo`ladi. Ba`zi hollarda va salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Hozirgi ishlab chiqarishda fan-texnika taraqqiyotining keng joriy qilish pallasida, mehnat jarayonini gigienik va ijtimoiy-ekologik maqbullashtirish buyicha asosiy omillarni quyidagicha guruhlarga bo`lish mumkin.
1 .Ob`ektiv omillar:
a) ijtimoiy-texnologik. b) texnikaviy-texnologik. v) ekologik g) morfofiziologik.
2. Sub`ektiv omillar:
a) tashkiliy-boshqaruv. b) sog`liqni muxofaza qilishga oid.
v) aksiologik (shaxsiy-mayl). g) ruhiy.
Bu omillar yanada takomillashgan sayin va rivojlangach mehnat jarayonini maqbul holatga keltirishga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Zerro, kishi salomalrigi ko`p jixatdan uning turmush faoliyati kechadigan mehnat jarayoniga borib taqaladi.
Bu vazifalarni hal etishda fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishida yuzaga keladigan salbiy-ijtimoiy, ekalogik, texnikaviy-texnologik omillarni aniqlab, asta-sekin bartaraf etish muhim rol o`ynaydi.
Zamonaviy xodimning ruxiy-jismoniy mavqeiga, uning mexnati sifatiga ta`sir ko`rsatadigan sub`ektiv omillar ichida ishlab chiqarishni tashkil etish va uning shart-sharoitlari, xususan mexnatni muxofaza qilish, mexanizmlar, uskunalar, asboblar ahvoli muhim ahamiyatni kasb etadi.
Hozirgi paytda muxofaza – sog`lomlashtirish tadbirlari uchun ishlatilayotgan mablag`lar hajmi yetarli emas. Shuning uchun mehnatning sanitariya-gigienik shart-sharoitlarini (ovqatlanishni yaxishlash, bo`sh xonalar, hordiq chiqarish xonalari qurish va hokazolar), yaxshilash bevosita ishlab chiqarishda ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirishga mablag`larni ancha oshirish zarur. Fan-texnika revolyutsiyasi avj olishi, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy jadallashtirish vazifalari taqozo etgan darajada mehnatkashlarning mexnat va turmush sharoitlarini sifat jixatdan qayt qilmasdan turib mablig`larni taqsimlashdagi (birinchi navbatdagi korxona moddiy rag`batlantirish jamg`armasidan) bu prinsipdan vos kechib bo`lmaydi.
Ma`lumki yomom mehmat sharoitlari kasalliklar tufayli ish vaqtimi boy berilishi ko`paytiriladi va kadrpar qo`nimsizligiga asosiy sabab bo`ladi. Mehnat sharoitlarini har tomonlama yaxshilash vazifyasi tobora ijtimoiy-iqtisodiy tus olib hal etilishi uchun bu sohada boshqaruv mexanizmini qayta ko`rishmi talab etiladi. Shu o`rinda mehnat jarayoninin uning tashkiliy boshqaruv aspektlarini oltimallashtirish ob`ektiv omillari birinchi plangaa chiqadi, mehnat sharoitlarini tartibga solib, xavsizlik o`lchovlarini ishlab chiqish bo`yicha yaxlit tizim yaratish darkor. Fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi kishi mexmat faoliyati jarayonida barqarorlikni ta`minlaydigan maqbul biologik-ijmimoiy chegaralarni aniqlash vazifasini ilgari suradi. Bu vazifani hal etish mehnat sharoitining ijtimoiy maqbul jihatlarii ilmy ravishd oldindan aniqlash yo`llari va ob`ektiv mezonlarini bilishni taqozo etadi. Bu mezonlar asosan mehnat jarayonini maqbullashtirshining yuqorida toifalarga bo`lingan omillaridan kelib chiqadi.
|
| |
