Biznes etikasi va psixologiyasi

Biznes etikasi va psixologiyasi 

8.1. Tadbirkor 
rahbar 
faoliyatining 
psixologik 
xususiyatlari 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbarlardan tadbirkorlik
va ishbilarmonlikni,boshqaruv uslublarini takomillashtirish va boshqa
ko„plab ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishi talabe tiladi. Boshqarish
uslublari, asosan, ongli ravishda muayyan maqsadlarga erishish uchun
xizmat qiladi. Ularning mohiyati va maqsadiga ko„ra tarbiyaviy,
moddiy-rag„batlantiruvchi,
ma‟muriy –tashkiliy turlarga bo„lish
mumkin.
Tarbiyaviy uslub, asosan, insonni ma‟naviy takomillashishiga,
psixologiyasiga va boshqa ijtimoiy harakteriga mos ravishda
tashkillashtirib boriladiladi.
Moddiy-rag„batlantirish uslubi esa mehnat samaradorligini
oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash uchun ishchilarni moddiy
qiziqtirish yo„llari bilan tashkil etiladi. Moddiy rag„batlantirishni
tarbiyaviy
uslub
bilan
doimiy
uyg„unlashtirilibborilishinatijasidayuqoriko„rsatkichlargaerishishmumki
n.
Ma‟muriy tashkiliy uslub, asosan, jamiyat talablarini qondirishga
qaratilgan bo„lib, ishlab chiqarish jarayonini va mehnat taqsimotini rejali
olib borish uchun qo„llaniladi. Bu uslub ikki turda: uzoq muddatga
moslashtiriladigan va birmartalik-tashkiliy bo„lishi mumkin. Shart-
sharoitiga ko„ra kerakli uslub qo„llaniladi va u faoliyat jarayonida
takomillashtirilib boriladi. Boshqarish usullarini takomillashtirishdan
maqsad, daromadni to„g„ri taqsimlash, har birishchi, xizmatchi o„z
mehnati bilan daromad olishini ta‟minlashdir. Demak, boshqarish
uslublarini hayotga shunday tatbiq etish kerakki, har bir inson mehnat
qilsagina turmushi yaxshi bo„lishiga ishonch hosil qilsin.
Boshqarish san‟atinima? Boshqarish san‟ati tadbirkor rahbarlardan talab
qilinadigan hislatlardan eng asosiysi bo„lib,uning o„z qo„l ostidagi
xizmatchilar bilan juda yaxshi munosabat o„rnatish, korxonada ishlab
chiqarishning eng samarali natijalarini beradigan muhitni yaratishidan

iborat bo„lishi mumkin Yaponiyaning boshqarish uslubi anashu tamoyil

asosiga qurilgan. Yaponlarninig boshlang„ich ijtimoiy sharoiti shundayki,
ular ishchini ijtimoiy himoya qilish bilan birga ma‟naviy tarbiyalab
borishadi, inson psixologiyasidan to„g„ri foydalanishadi, ishchini ishga
tayyorlash jarayonida xalqqa ma‟lumbo„lgan uslublarni qo„llashadi, ya‟ni
bajariladigan ishning nozik tomonlarini va qat‟iylikning o„rgatishadi
.Ishchi tez-tez ishjoyini o„zgartirishi qattiq qoralanadi, shu sababli
ishchilar birish joyida uzoq yillar davomida ishlab, o„z kompaniyasiga
judasodiq bo„lishadi. Natijada ishchilarning tajribasi va malakasijuda
yuqori bo„ladi, bu esa o„z navbatida mehnat unumdorligining o„sishiga,
yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarilishiga olib keladi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sifatini nazorat qilish
jarayoni hech qachon ajratilmaydi yoki bir - biriga qarama –qarshi
qo„yilmaydi. Ularning fikricha, nazoratni yoki nazoratchining huquqini
kuchaytirish
bilan
yuqori
sifatli
mahsulot
olib
bo„lmaydi
.Vaholanki,mahsulot sifatini tayyor bo„lgandan keyin emas, aksincha
uni tayorlash jarayonida, har bir bajarilgan ishdan so„ng, nazorat qilish
kerak. Nazoratchining asosiy vazifasi, sifatsiz mahsulot ishlab
chiqarayotgan ishchini topib, uni jazolash emas, balki uning sababini
izlashdan va bartaraf qilishdan iborat bo„lishi kerak. Manashu uslubni
yaponlar to„g„ri yo„lga qo„yganligi sababli har bir ishchio„zini - o„zi
nazorat qilishga o„rgangan va doimo o„z ustida izlanishlar olib boradi.
Kompaniyalarda sifat guruhlari tashkil qilingan.
Bizda ham har bir tadbirkor rahbar ish joylarida manashunday
uslubni tashkil qila olishi maqsadga muvofiq bo„ladi.Shundagina sifatsiz
mahsulot sonini kamaytirib, yuqori sifatlimahsulot olishga erishish
mumkin. Yuqori sifat faqat mahsulotsotish ko„lamini kengaytirib,
tannarxini kamaytiribgina qolmay, balki mehnat unumdorligini
oshirishdagi asosiy omillardan biri hamdir .Shundagina ishlab
chiqarishni kengaytirmasdan ,ishchilar sonini o„zgartirmasdan ko„plab
mahsulotlar ishlab chiqarishga erishish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoiti boshqaruvida uzoq va yaqin
muddatlarga mo„ljallangan rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, ijrochilar
o„rtasida
ishlarni
taqsimlash,qarorlar
ijrosini

nazorat qilish, ijrochilarni rag„batlantirib borish kabi ishlarham tadbirkor

rahbar zimmasida bo„ladi. Boshqaruv qarorlari ichki va tashqi omillardan
iborat bo„lib ,ular oddiy va shoshilinch vaziyatlarda bir qaror tayyorlash
va qabul qilishda jamoa faollarining qatnashuvi hamda tadbirkor rahbar
tashkilotchiligini, boshqaruvni obro„ - demokratik uslubda olibborilishini
ko„rsatadi. Tadbirkor rahbar tashkilotchiligi mehnat jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, ishlab chiqarish va tarbiyaviy jarayonlarga ta‟sir ko„rsatish,
guruh faoliyatini oliy maqsadlarga qarata olish qobiliyatikabi masalalarni
qamraboladi. Tadbirkor rahbar jamoani moddiy va ma‟naviy ne‟matlar
ishlab chiqarishiga rahnamolik qilar ekan,shuni unutmasligi kerakki,
insonlar bir - birlari bilan o„zaro munosabatda bir -birlariga har jixatdan
muhtoj, shaxsiy ehtiyoj va maqsadlarga egadirlar. Shu bois har qanday
tadbirkor-rahbar eng avvalo insoniy kadriyatlarga diqqat-e‟tiborini
qaratmog„I lozim bo„ladi.
Tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyatining ikkinchi
yo„nalishi–ishlab chiqarish tizimini yaxshilash tadbirlariga qaratilmog„i,
ya‟ni jamoada axloqiy - ruhiy muhitni qaror toptirish ,yangi
texnologiyani joriyetish, kuch-g„ayratlarini tezkor ishlarni boshqarishga
qaratish, boshqaruvdagi insonlarni imkon qadar kamaytirish, yangi
xodimlar malakasinioshirib borish, insonlardagi “boqimandachilik”
ruhiyatiga barhamberish, ishda har xil mojarolar kelib chiqishiga yo„l
qo„ymaslik,mehnat intizomiga kat‟iy rioya qilish kabilardan iborat
bo„lishilozim.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbar faoliyatining
mazmuni-uning boshqarish san‟atini nechog„lik egallagani, ya‟ni
insonlarni jamoaga uyushtirish, ishlarni uzoq va yaqin muddatlarga
rejalashtirish, nazorat qilish, axborotlarair boshlash, boshqarishni o„quv
amaliyoti tarzida tashkil etish kabi mezonlar bilan ham izohlanadi.
Bunda rahbar ongliligi, tadbirkorligi, ishlab chiqarishnio„quv bilan
tashkil eta olish natijalariga erishishi, insonlarning moddiy va ma‟naviy
ehtiyojlarining qondirib borilishi, uning guruh, jamoa jamiyat oldida
mas‟uliyat, burch tuyg„usini chuqur his qilishi muhim ahamiyatga ega.
Tadbirkorning tashkilotchilik qobiliyati hamma narsada
muvaffaqiyatga erishuvining muhim shartidir. Qanday tadbirkorrahbar

muvaffaqiyatga tez erishadi? Psixolog olimlar uning birnecha omillari

borligini ta‟kidlagan. Bular quyidagilardir:
1. Tadbirkor rahbar tashkilotchilik qobiliyatining uning shaxsida
namoyon bo„lishi:
- Jamoada sof axloqiy muhit paydo qila olishi,
hammaning hamkorlikda harakat qilishini ta‟minlayolishi;
- insonlarni
ishontira
olishi
va jamoada o„zaro
yaxshi munosabatlarni qaror toptirishi uchun shart-sharoit
yaratishi.
2. Tadbirkor rahbarning xodimlar bilan til topib ishlash mahorati:
- tadbirkor
o„z qo„l ostidagilarning
nimaga qodirligini
hisobga olib ishlarni taqsimlashi;
- hodimlarni
uyushtirishning
eng muhim omillaridan
foy dalanishi;
- har bir
kishining
ruhiy
- psixologik
kayfiyatlariga
mosravishda muloqotqilishi.
3.
Tadbirkor
rahbarning
mehnatga
munosabatida
ishbilarmonligi:
- ishlab chiqarish va boshqa jabhalarda har xil muammolarni hal
etishda eng qulay yo„llarni izlab topish;
- vijdonlilik vaadolatlilik;
- boshlagan ishlarni oxiriga yetkazish.
4. Tadbirkor
rahbarning
faoliyatida
ijro
etish
qobiliyatinamoyonbo„lishi:
- Kasbiy malaka vako„nikmagaegabo„lishi;
- texnikvazifalarnihaletishgauquvliligi;
- yangiliklarvag„oyalarniishlabchiqarishgajoriyetibborishi.
5. Tadbirkorrahbarningqarorlarniqabulqilishmalakasi:
- mustaqilravishdaqarorlarqabulqilaolishi;
- qabulqilganqaroriningoqibativanatijalariniko„rabilishi;
- ishlabchiqarishdasodirbo„lishimumkinbo„lganturliholatlarni
hisobga olib borishi, tanglikdan qutulish yo„llariniizlashi;
- noto„g„riqarorqabulqilgandao„zxatolarinibo„ynigaolishi;
- xodimlarni boshqaruv masalalarini hal etishga ko„proq

jalbetishi.

6. Tadbirkor rahbarning insonlarga munosabati:
- Muomala madaniyati, odob-ahloqi ,ma‟naviyati ,bilimi bilan
boshqalarga o„rnak bo„lishi;
- o„z va‟dasi, so„zining ustidan chiqishi ,bir so„zli,qat‟iy fikrli,
omilkor bo„lishi;
- hodimlarni ajratmasdan-hammaga baravar munosabatda bo„lishi;
- o„z qo„l ostidagilarga va boshqalarga hurmat bilagn qarashi va
o„zini tuta olishi, odobliligi va muloyimligi;
- insonlarga extiyotlik bilan munosabatda bo„lish, imkon qadar
har bir kishining ruhiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olib,
muomalada bo„lishi.
7. Tadbirkor rahbarning o„z -o„ziga talabchanligi:
- o„zxatti-harakatlarini tanqidiy baholay olishi;
- o„z imkoniyatlarini hisobga olib ishlashi;
- boshqalarning unga bergan yaxshi va yomon baholarini tahlil etib
borishi va o„z faoliyatida namoyon qilishi;
- tanqidni to„g„ri qabul qilishi.
Tadbirkor rahbar o„zida quyidagi psixologik ,fiziologik, axloqiy,
ma‟naviy va ishbilarmonlik xususiyatlarini mujassamlashtirgan bo„lishi
kerak:
1. Nutq va tafakkur sifatlari:
- kuchli xotira, doimiy diqqat, sog„lom akl, fikr kengligi,
chuqurligi ,tezligi, muammo mohiyatini tez anglab olish, ijodiylik,
ma‟naviy qiziqishlarning har tomonlamaligi, fikrni og„zaki va yozma
shaklda qisqa, tushunarli ,aniq tarzda ifodalash.
2. Harakter sifatlari :maqsadga intiluvchanlik, dalillik, mardlik ,
ishonch, o„zini tuta bilish, o„zi va boshqalarni bo„ysuntira olish va
tavakkal qilish qobiliyati, qiyin vaziyatlarda ham mulohaza kor bo„lish
qobiliyati, hazil-mutoiba tuyg„usi bo„lishi.
- His-tuyg„usi fatlari:his-tuyg„ularning turg„unligi ,aniqligi
3. ,ifodaliligi, kuchli hayajonli holatlarda to„g„ri harakatlar qilish
qobiliyati ,muloqatga kirishganda boshqalar kayfiyatini his - tuyg„ularini
hisobga olish, o„z his – hayajonlari va kayfiyatlarini boshqara olish.

4. Xulq atvorsifatlari: harakatga intilish va uni himoya etish,

samimiylik, halollik.
Tadbirkor rahbar shaxsining ruhiy-fiziologik sifatlari:
1. Arzimas narsalardan jahli chiqmaslik, achchiqlanmaslik ,ba‟zan
ko„rib, ko„rmaganga olish.
2. Ruhiy jarayonlarda bosiqlik.
3. Ruhiy,hayajonli xavf-xatar hollarida o„rtacha bo„lish.
4. O„zini anglashda faollik kayfiyatda o„ta sezgirlik.
5. Jismoniy sog„lom va boshqalar.
Tadbirkor rahbarning axloqiy ,ma‟naviy sifatlari:
1.
Mehnatsevarlik,insonlarganisbatando„stlik,insonparvarlik,sa
mimiylik,halollik,vijdonlilik,sabr-matonat,xolislik.
2.
Tartiblilik
va
intizomlilik,
o„ziga va boshqalarga
talabchanlik, o„zgalar fikrini tushunish va hisobga olish.
Tadbirkor rahbarning ishbilarmonlik sifatlari:
soha va kasb sirlarini yaxshi bilish, yuqori o„quv va malaka, yangi
texnologiya talablariga mos bilimi va tajribasi, ishlab chiqarish texnika
va texnologiyasini chuqur bilishi, boshqarish usullarini yaxshi
o„zlashtirgan bo„lishi, o„z bilimi, malakasi ko„nikmalarini oshirib
borishi, axborat ayirboshlashni bilishivah.k.
Tadbirkor rahbarning tashqi ko„rinishi: ozodalik, tartiblilik,
ziyolilik, kiyim-kechakda, xulq-atvordanafosatlilik, saranjom- sarishtalik
va boshqalar.
Manashu xususiyatlarni o„z faoliyatida namoyon qilgan tadbirkor
rahbar bozor iqtisodiyoti talablariga to„liq javob beradi .Zero, bozor
munosabatlari mehnatni jiddiy asoslarda texnologik jarayonlar bilan
qo„shib olib borishni, tezkorlikni,malaka va o„quvni, kasb - hunarni
yaxshi
egallashni
taqozo
qiladi.Ishlabchiqarish,savdo-tijorat
,xizmatidoralari ,xalq xo„jaligining barcha tarmoqlari tadbirkorlari
xorijliklar bilan hamkorlik qilish, shartnomalar va bitimlar tuzish
,muzokaralar olib borish malakasini namoyon etishlari ham bozor
munosabatlari talablaridandir.
Tadbirkor rahbar o„z qo„l ostidagilarga faollik, onglilik, ijodkorlik,
intizomlilik,o„z-o„zini tarbiyalab borish sifatlarini qaror toptirsagina,u

mehnatda ham, xizmatda ham, el-yurt orasida ham obro„ topadi.

Shuningdek, tadbirkor rahbarning ko„pchilik bilan muomala - muloqat
qila olish qobiliyati ham uning tashkilotchiligi belgisidir.
Tadbirkor rahbar tashkilotchiligi o„z kuchi va vaqtini to„g„ri
taqsimlashida, qarorlar qabul qilishi va hal etishda g„oyat aniqlik,
zukkolik bilan ish ko„rishida ham namoyon bo„ladi .Xususan, tadbirkor
rahbarning nihoyatda aqlli, tarbiyalangan, fikri teran bo„lishi, bozor
iqtisodiyot isharoitining muhim talabidir.
Tadbirkor rahbar mehnat jamoalarini uyushishi ,jipslashishi va
rivojlanishining ruhiy-psixologik jarayonlari bosqichlarini hisobga
olishik erak.
1. Uyushish-jipslashish bosqichi. Jamoaga uyushish hamkorlikda
faoliyat ko„rsatish zaruratidan kelib chiqib, a‟zolarning malakasi
,qobiliyati ,qiziqishlarining bir joyga jamlanishi bilan izohlanadi.
Shaxsiy ehtiyojlarni qondirishdagi faoliyat kishilarni jipslashtiradi.
Tadbirkor rahbar mehnat jarayonidak ishilarning bilimi, kasbi ,malakasi,
yoshini hisobga olib, ularni jamoaga to„playdi. Bunda tadbirkor
rahbarning tashkilotchilik qobiliyati namoyonbo„ladi.
2. Jamoaning tarkib topish bosqichi.Tadbirkor rahbar jamoaning
har bir a‟zosining mehnatga munosabatini aniqlashga kirishadi.
Xodimlar, o„z faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglasagina,
o„zining borkuchi ,bilimi, ijodkorligini ishga safarbar etadi.Jamoada“
faollar va dangasalar, halaqit beruvchilar” bo„lishi mumkin.
Tadbirkor rahbar bunday hollarda xodimlar o„rnini almashtirish
,mehnatga munosabatini o„zgartirishi, o„z ishiga qiziqtirishi, tashabbus
ko„rsatishga undashi orqali jamoa faolligini ta‟minlaydi .U bu ishlarni
qo„l ostidagilar faoliyatini kuzatish ,nazorat qilish, baholash ,mehnat
natijalarini salmog„lab ko„rish bilan qo„shib olib boradi.