tarbiya yoshidan boshlab, bolalarda o‗z
xalqining urf-odatlari, an‘analari, tarixini
bilishga bo‗lgan qiziqishni tarbiyalash maqsadida «Uchinchi ming yillikni bolasi»
tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun o‗rgatiladigan milliy va harakatli
o‗yinlar belgilab ko‗rsatib berilgan. Atoqli rus pedagogi P.F.Lesgaft «o‗yin bolani
hayotga tayyorlashga yordam beruvchi mashq deb hisoblaydi». Bu mashq mustaqil
faoliyat bo‗lib, unda bolaning shaxsiy tashabbusi rivojlanadi va axloqiy sifatlari
tarbiyalanadi. U har bir o‗yin maqsadga ega bo‗lishi kerak deydi.Buning
uchun
o‗yindagi harakatlar bolaning o‗zini boshqara olish malakasiga mos bo‗lishiga; bu
harakatlar tizimli mashqlarda oldindan o‗zlashtirilgan bo‗lishi lozim. Harakatli
o‗yinlarni muntazam o‗tkazish bolalarda o‗z harakatlarini boshqarishni
rivojlantirishga yordam beradi, ular gavdasini tartibga soladi, ya‘ni turli zo‗riqishda
harakat qilishga o‗rgatadi. O‗yinlar bolani juda chaqqonlik, muayyan maqsad va
tezkorlik bilan harakat qilishga; qoidalarni bajarish, o‗zini tutish, o‗rtoqlikni qadrlay
olishga o‗rgatadi. P.F. Lesgaft harakatli o‗yinlar nazariyasini ishlab chiqdi,
uning
izdoshlari esa uni ijodiy rivojlantirdilar. (E.A.Arkin, N.N.Kelko, T.I.Osokina).
O‗zbekistonda harakatli o‗yinlar nazariyasini rivojlanishiga Ta‘lat Usmonxo‗jaev,
Faxriddin Xo‗jaev, Abduraxmonov I.R, Galiyev Sh va boshqalar o‗zlarining katta
hissalarini qo‗shganlar. T.Usmonxo‗jayev o‗zining «1001 o‗yin» nomli kitobida
harakatli o‗yinlarni bola organizmiga ta‘siri, uning ahamiyatini to‗liq ochib bergan.
Shuningdek kitobda maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar yoshiga mos keladigan
harakatli o‗yinlarni mazmuni va uni o‗tkazish metodikasi aniq yoritib berilgan.
Harakatli o‗yinlar bolalarni har tomonlama tarbiyalashda muhim a hamiyatga egadir.
O‗yin faoliyati qaysi shaklda ifodalanmasin bolani quvontiradi, ularda ijobiy hislarni
uyg‗otadi. Harakatli o‗yinlar bola dunyoqarashini kengaytiradi, atrof-muhitni
bilishida o‗ziga xos vosita hisoblanadi. Harakatli o‗yinlardagi qoidalar o‗yinning
borishini belgilaydi, bolalar harakat faoliyatini, o‗zaro munosabatlarini yo‗lga soladi,
axloqiy-irodaviy sifatlarni tarbiyalashga yordam beradi. Har bir bolaning o‗yin
qoidasini anglashi va unga rioya qilishda kattalarning rahbarligi
katta a hamiyatga
egadir. O‗yinlar
orqali bolalarda halollik
, adolatlilik, do‗stlik, botirlik, o‗zini tuta
bilish, qat‘iyatlik kabi axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. O‗yin faoliyatida diqqatni,
idrokni rivojlantirish,
tafakkur, tushuncha va mo‗ljal olishni aniqlashtirish uchun
qulay sharoit yaratiladi; uyinlar ijodiy hayol, xotira, topqirlik, fikr yuritish faolligini
rivojlantirishga yordam beradi. Shunday qilib harakatli o‗yinlar bolaning aqliy
rivojlanishiga yordam beradi. Bola o‗yin faoliyati tufayli fazo va buyum voqeligini
amalda o‗zlashtiradi, shu bilan birga fazoni idrok etish mexanizmini o‗zi ham juda
takomillashadi. Masalan, bola tomonidan harakat yo‗nalishini mustaqil tanlash va
harakatini o‗yin qoidasida qat‘iy belgilangan yo‗nalishda
bajarishi bir tomondan
o‗yin vaziyatini (bevosita idrok qilinadigan) va ko‗rish-motor reaksiyasini (o‗yin
harakatlarini) darxol baholashni, ikkinchi tomondan o‗z harakatlarini fazo-o‗yin
muhitida anglash va tasavvur qilishni talab yetadi. Harakatli o‗yinlar bolalarda oddiy
vaqt mo‗ljalini shakllantiradi. Ular quyidagilarda ifodalaniladi: o‗yin harakatlarining
izchilligini tushunib olishda avval, so‗ng, bundan keyin, bundan oldin, barini bir
vaqtda kabi o‗yin topshiriqlarini signalga ko‗ra, bolalar
uchun belgilangan muddat
doirasida tez bajarishida ko‗rinadi. Bu o‗yinlarga bolalar fazoda mo‗ljal olishni,
harakatlar izchilligi va ularga vaqt davomida amal qilishni mashq qiladi. O‗yinlar
mazmunini, butun o‗yin vaziyatini, uning qoidalarini, personajlar harakatini mustaqil
tushuntirish, bolalarning joylashish o‗rnini, o‗yin atributlarini va harakat
yo‗nalishlarini fazoviy iboralarni ishlatgan xolda ko‗rsatish, o‗tkazilgan o‗yinga baho
berish bolalarning aqliy rivojlanishiga xizmat qiladi. Harakatli o‗yinlar katta bog‗cha
yoshidagi bolalarda ijodiylikni rivojlanishi uchun qulaylik yaratadi. Bunda bolalar
eshitgan ertaklari mazmuni asosida kichik o‗yinlar o‗ylab topishlari mumkin harakatli
o‗yinlar o‗z mazmuni va shakliga ko‗ra estetik faoliyat hisoblanadi. O‗yin
harakatlarining rang-barangligini ularni bolalar aniq chaqqonlik bilan, o‗ziga xos
ifodali bajarishlarida ifodalanadi. Harakatli o‗yinlarda musiqani qo‗llash katta estetik
a hamiyatga egadir. Harakatli o‗yinlarni o‗tkazishda harakatlar go‗zalligini va
madaniyatini unutmaslik kerak: diqqatni harakatlari birmuncha ifodali bolalarga
qaratish, obrazlarni ifodali, muvaffaqiyatli bera olganlarni rag‗batlantirish kerak.
