1.2. Undoshlar va ulaning turlari.
O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning artikulatsiya o'rniga (to'siqning hosil bo'lish o'rniga) ko'ra tasnifi
Lab undoshlari
|
Til undoshlari
|
Bo'g'iz
yoki faringal
|
til oldi
|
til o'rta
|
til orqa
|
lab-lab
|
lab-til
|
dorsal
|
alveolyar
|
tish o'rta
|
palatal
|
sayoz
|
chuqur (uvulyar)
|
b b
p p
m m
w
o’z/ing
|
v v
f f
|
s s
z z
d
t
s
n
l
|
t
d
l
n
|
θ – ð
|
y j
|
k k
g g
|
k
g'
x
|
h h
|
O'zbek va ingliz tillaridagi undosh tovushlarning
artikulyatsiya usuliga ko'ra tasnifi
Sirg'aluvchilar (frikativlar) (to'siq, kuchsiz, nutq organlari jipslashmaydi, shovqin hosil bo'ladi)
|
f, v, z, j, x, f, s, sh, y, h, g'
f, v, s, z, ∫, ʒ, θ, ð, h
|
Jipslashuvchilar
(nutq organlari jipsla-shadi,
zich, kuchli to'siq hosil bo'ladi)
|
Portlovchilar (shovqin kuchli)
|
p, b, t, d, k, g, q
p, b, t, d, k, g, .
|
Affrikatlar (shovqin kuchli, portlovchidan boshlanib sirg'aluvchi tovush bilan tamomlanadi)
|
tsh (ch), dj (j), ts (s)
t∫ dʒ
|
Sonorlar (sonantlar) (shovqinga qaraganda
ton ustun keladi)
|
burun
|
m, n, ng
m, n, ŋ
|
yon
|
L
|
titroq
|
R
|
o'rta
|
w, r, j
|
Jarangli
(tovush paycha-lari titraydi)
|
o'zbek tili:
|
b, d, g, v, z, j, y, g', dj, (j)
|
rus tili:
|
б, бь, д, дь, ч, чь, в, вь, з, зь, ж, жь
|
Ingliz tili:
|
b, d, g, v, s, ʒ, ð
|
Jarangsiz
(tovush
paychalari)
|
o'zbek tili:
|
p, t, k, q, tsh(ch), tc(щ), x, f ,s, sh /h/
|
rus tili:
|
п, пь, т, ть, к, кь, ч, ц, х, ф, фь, с, сь, ш, щъ
|
ingliz tili:
|
p, t, k, f, θ, s, ∫, t∫, /h/
|
A a harfi. badan, vazifa, gap, dasht, jabr, zarb, kalla, lab, mana, nam, past, rasm, talaba,faraz, xabar, shabada, g’azab, harf so’zlarida old qator keng unlini ifodalash uchun yoziladi. Bahor,vaqt, davom, zavq, nahor, savob, tavfiq, xaloyiq, Qahhor kabi so’zlarda o eshitilsa ham, a yoziladi. Muomalo, muhokama kabi so’zlardaieshitilsa ham, a yoziladi.
O o harfi. obod, ovoz, odob, ojiz, ozod, oy, olomon, ona, opa, oson, ota, oxur, och, oq, og’ir, ohkabi so’zlardaorqa qator keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi. Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida boks, gol, domna, azot, kod, lom, morfema, nota, pochta, rota, sotka, tonna, fosfor, xor, shonkabi so’zlarda o’zbekcha o’harfi o’rniga ishlatiladi.
I i harfi . ish, tiyin, jiyron, ziyrak, kiyim, muhimkabi so’zlarda old qator tor unlini ifodalash uchun yoziladi.Bir, sira, bilankabi so’zlarda qisqa eshitilsa hami yoziladi.
U u harfi.Bur, quv, tuzkabi so’zlarda orqa qator tor unlini ifodalash uchun ishlatiladi. Tovush, qovun so’zlaridavdan keyiniishlatilsa ham,uyoziladi.
O’o’ harfi.Lekin, kel, tejamoqkabi so’zlarda old qator o’rta keng unlini ifodalash uchun qo’llanadi.
Diqqat! a, i, u, o harflariso’z ortasida,a harfi so’z oxirida qo’shaloq kelish mumkin:manfaat, tassurot, tabiiy, shuur, mudoffa.
II bob. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undoshlar tavsifi (fizik-akustik, anotomik-fiziologik va funksional fonologik aspektlar)
Undoshlar imlosi.
Bb harfi.Odob, kitob so’zlarida pkabi,qibla, tobla so’zlaridavtarzida eshitilsa hamfyoziladi.Vv harfi chetdan kirgan avtobus, avtomatkabi so’zlardaftarzida eshitilsa ham,v kabi yoziladi. Dd harfi.Obod, ozodkabi so’zlardat kabi eshitilsa hamdyoziladi.J j harfi. Jo’ja, jo’rakabi so’zlardatil oldi qorishiq portlovchini ifodalasa,chetdan kirgan jurnal, gijja,ajdarkabi so’zlarda til oldi sirg’aluvchi tovushni ifodalash uchun qo’llanadi.Zz harfi.Izsiz, yuz ko’rmaskabi so’zlarda seshitilsa hamzyoziladi. N n harfi. Manba, tanburkabi so’zlardameshilsa hamnyoziladi. F f harfi. Fayz,Fotimakabi so’zlarda ba’zan ptarzida aytilsa hamfyoziladi.Q q harfi.To’qson, maqsad, maqtovkabi so’zlarda x eshitilsa ham qyoziladi.Tutuq belgisi ( ‘ ). Quyidagi vazifalarni bajaradi.
Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosida ayirish belgisi o’rnida ishlatiladi.Unlilardan keyin ularning cho’ziqroq talaffuz qilinishi ifodalasa, undoshlardan keyin kelganda ularning oldingi tovushlardan ajratib aytilishini ko’rsatadi: a’lo,me’yor, qat’iy, tal’at.
S , h harflari yonma-yon kelganda, ularni shharfi birikmasidanfarqlash uchunham qo’llanadi: as’hob, is’hoq.Mo’tabar, mo’jiza kabi so’zlarda o’unlisi cho’zib aytilsa hamtutuq belgisi qo’yilmaydi.
Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar ham turlicha harakat qilishi mumkin. Masalan: t,d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa b, p tovushlari hosil bo’lishida lablar ishtirok etadi.Undosh tovushlarning talaffuzida faol ishtirok etgan a’zolar shu tovushning hosil bo’lish o’rni hisoblanadi.Shunga ko’ra, t,d undoshlari til undoshlariga,b,p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi.
Undosh tovushlar nutq a’zolarining biror yerida to’siqqa uchrab o’tishlari bilan o’ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va holatiga, hovo oqimi og’iz bo’shlig’ining qayerida to’siqqa uchrashiga, faqat shovqindan iboratligiga, talaffuz usullariga ko’ra bir-biridanfarqlanadi:
1.Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra;
2.Hosil bo’lish o’rniga ko’ra;
3.Hosil bo’lish usuliga ko’ra;
|
