Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar

92 
kattarga hurmat kabi insoniy fazilatlarni bola qalbiga singdirishning 
muhim vositasidir. Shu boisdan, jahondagi barcha xalqlarning 
maqollarida bo’lgani kabi, o’zbek maqollarida ham mehnatsevarlik 
g’oyasi markaziy o’rinlardan birini egallaydi. “Suvsiz hayot bo’lmas, 
mehnatsiz rohat”, “Mehnat qilsang yasharsan, katta-katta osharsan” 
,“Oltin o’tda toblanar odam mehnatda”, “Mehnat bilan qarisang 
rahmat bilan yashaysan ”, “Uzoq umr siri mehnatda”, “Daryo suvini 
bahor toshirar, inson qadrin mehnat oshirar”, “Mehnatdan do’st ortar, 
g’iybatdan dushman” kabi xalq maqollari bejiz aytilmagan. Maqollar 
odamlarning hayoti va turmushi jarayonida to’plagan tajribalari, 
dunyoqarashi, o’zi yashab turgan ijtimoiy hayotga bo’lgan 
munosabati, o’tmish hayoti va uning ibratli saboqlarini, umid va 
orzularini ifodalaydi. Maqollar xalq og’zaki ijodining bir turidir. 
Maqollarda xalqning turmush davomida to’plagan tajribalari natijasida 
yuzaga kelgan xulosalari ixcham va sodda tarzda bayon etilgan.
Demak, maqollar xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy 
tajribasi umumlashgan badiiy, obrazli mulohazalardan iborat hikmatli 
so’zlardir. Ular qadimdan sinalgan, turmush tasdig’idan o’tgan 
tushunchalar orqali kishilarni ogohlantiradi. Hayot, yashash 
tushunchalariga endigina duch kelayotgan boal maqollar orqali to’g’ri 
yo’lni tanlay oladi. 
Bundan tashqari xalq hayotiga hamroh bo’lgan qo’shiqlarda ham 
halol rizq topish, mehnatsevarlik o’z aksini topgan. Ajdodlarimiz 
uchun mehnatning samarali bo’lishining yechimi qo’shiq aytishdan 
iborat bo’ladi. Shuning uchun ajdodlarimiz har bir ishni qo’shiq bilan 
bajarib ham mehnatning samarali bo’lishini, ham zerikmasdan 
bajarish yo’lini o’ylab topganlar. Xalqimiz orasida yashab kelayotgan 
mehnat qo’shiqlari bajariladigan ish sohalariga qarab uch xil bo’ladi:
1.Dehqonchilik bilan bog’liq mehnat qo’shiqlari: 
Shohlari bir quloch-quloch, 
Shohimga qo’nar qaldirg’och. 
Yuray desam, voy, qornim och, 
Men qo’shga qanday yarayin. 
Ho’kizginam, bo’yniginang ezildi, 
Ko’zginangdan yoshlar qator tizildi. 
Bo’yinturuq bilan omoch tortmasang, 
Sening bilan menga go’rlar qazildi. 

93 
Dehqonchilik qo’shiqlarida yil-o’n ikki oy mobaynida olib borilgan 
mehnat jarayoni bosqichma-bosqich o’z ifodasini topadi. Ularda yer 
haydash, dalaga yangi yil hosili uchun bug’doy sepish, unib chiqqan 
va boshoqlari yetilgan bug’doylarni o’rish, ularni yanchib donini 
ajratish kabi har bir jarayon, albatta, qo’shiq aytish bilan qo’shib 
amalga oshirilgan. Agar bu qo’shiqlarda faqat dehqonning 
bajarayotgan mehnati aks etgan, desak, xato bo’ladi. Chunki har bir 
qo’shiqda dehqon, albatta, o’zining ichki kechinmalarini, hayot 
tajribasidan olgan taassurotlarini, turmush tashvishlarini bayon etishga 
urinadi. Qo’shiq aytuvchi kishi sahnada san’atkor emas, balki dalada 
ham oddiy ijrochi, ham tinglovchi sifatida namoyon bo’ladi.
2. Chorvachilik bilan bog’liq mehnat qo’shiqlari:
Shoxlaring bor bir minora, churiya-churiya, 
Minora qushlar qo’nar-a, churiya-churiya, 
Bolang olib iskasang-a, churiya-churiya, 
Kuygan yuraging qonar-a, churiya-churiya. 
Chorvachilik bilan bog’liq qo’shiqlar xalqimizning qadimdan bu 
kasbni egallab kelganidan, chorvachilikning sir-sinoatlaridan xabardor 
ekanidan dalolat beradi. Xalq har bir hayvonga xuddi odamdek 
muomalada bo’lgan. Uni erkalagan, maqtagan, ta’riflagan, sifatlagan. 
“Xo’sh”, “Turey-turey”, “Churey-churey” qo’shiqlarini chorvadorlar 
ichida yashagan shoirtabiat odamlar to’qishgan. Bu qo’shiqlarda turli 
badiiy san’atning boshqa namunalarida bo’lganidek turli badiiy 
san’atdan foydalanilgan. 
O’zbek xalqi qadimdan hunarmandchilik bilan shug’ullanib 
kelgan. O’zbekiston hududida ishlab chiqarilgan shohi atlaslar, 
banoras to’nlar, amaliy san’at namunalari, to’qilgan gilamlar butun 
dunyoga mashhur bo’lgan. Qadimda o’z hunari bilan nom taratgan 
ustalar o’z shogirdlaridan kasbiy ko’nikmalar qatori she’r, qo’shiq 
aytish, biror musiqa asbobida kuy kuychalishni ham talab qilganlar. 
Ularning fikricha, har tomonlama yetuk bo’lmagan inson, ayniqsa, 
estetik zavqi yo’q kimsa bironta hunarni ham uquv bilan o’zlashtira 
olmas ekan. Shuning uchun xalqimiz orasida turli kasb bilan 
shug’ullanayotgan odam borki, qo’shiq aytadi, askiya aytadi, musiqa 
chaladi. Bu fazilat unga o’zi ishlab chiqarayotgan narsaning go’zal 
ko’rinishga ega bo’lishini ta’minlaydi. Qo’shiq bilan tayyorlanayotgan 
narsaga ustaning mehri quyiladi. 

94 
O’zbek xalq mehnat qo’shiqlarining salmoqli qismini kashta 
tikish, bo’z to’qish, charx yigirish kabi faoliyat bilan qo’shib turli 
ohangda ijro etadigan she’r namunalari egallaydi. Jumladan, ularning 
eng qadimgilaridan biri charx qo’shiqlari hisoblanadi. Bugungi kun 
tekstil sanoati paydo bo’lmasidan avval paxtaning chigiti qo’lda 
ajratib olinar va paxta momig’idan charxni aylantirish vositasida ip 
yigirilardi. Ayollar kecha-kunduz ip yigirish bilan shug’ullanib, tayyor 
bo’lgan iplardan gazlamalar to’qishgan.
3.Kasb-hunar bilan bog’liq mehnat qo’shiqlari: 
Charx yigirib, charx yigirib, tuyugan. 
Shul qo’lginam toladir. 
Agar shuni yigirmasam, 
Bolalar och qoladir. 
Har bir zerikarli va mashaqqatli mehnatning ham chegarasi 
bo’ladi. Ammo agar odam bevosita charxda ip yigirish orqali kun 
ko’rsa, unga bu azobli mashg’ulot chegarasizdek bo’lib tuyulgan. Ana 
shunday daqiqalarda odam o’ziga chorasiz, najotsiz bir shaxs bo’lib 
ko’ringan. Qo’shiqda bu holat shunday kuylanadi: 
Charxginam, ey, charxginam, 
Yurakkinam olasan, 
Ayt-chi, sen bu yurtlardan, 
Qachongina yo’qolasan?! 
Tabiiyki, bolalarning eng sevimli mashg’ulotlaridan biri, bu ertak 
tinglashdir. Ertaklar xalq og’zaki ijodining eng qadimiy, ommaviy va 
keng tarqalgan janrlaridan hisoblanadi. Ularda insonparvarlik, 
vatanparvarlik, do’stga sadoqat, yorga vafodorlik, qahramonlik kabi 
fazilarlar ulug’lanadi, zulm va zo’rlik qoralanadi. Xalq og’zaki ijodida 
ertaklar o’ziga xos o’rin egallaydi. Xalq ertaklarining ko’pchiligida 
mehnat ulug’lanadi. “Shirin uyqu” ertagi bunga yaqqol misol bo’la 
oldi:
“Bir donishmandning uchta o’g’li bo’lib, ota o’limi oldidan 
o’g’illarini o’z oldiga chaqirib shunday vasiyat qilibdi: Uyquni shirin 
qilib uxlang, ovqatni shirin qilib yeng. Ikki aka ota vasiyatiga amal 
qilib, ustma-ust yeb yotaveribdilar. Mehnat bilan shug’ullanmabdilar. 
Yegan ovqatlari singmabdi. Ko’zlariga uyqu kelmabdi. Borgan sari 
mol-dunyolari kamayib qashshoqlashib ketaveribdilar. Uchinchi o’g’il 
esa ertadan kechgacha mehnat qilar ekan. Borgan sari davlati 
ko’payib, uyqusi shirin bo’lib, ovqati mazali bo’lib boribdi”.

95 
Demak, ertakdan shunday xulosa chiqadi, barcha rohatlarning
otasi-mehnatdir. Aka-ukalar buni hammalari har xil tushunibdilar. Ota 
nasihatini to’g’ri tushungan kenja o’g’il o’z murod-maqsadiga yetibdi. 
“Qumursqa” 
ertagida 
dunyodagi 
eng 
zo’r mavjudot 
mehnatkash, mehnatni sevuvchi mavjudot ekanligi aytiladi. 
Muz, bulut, kun, yomg’ir, yer, ot, mol, bo’ri, sichqoncha, 
merganda “kim zo’r?”deb so’raganda, biri ikkinchisini ko’rsataveradi. 
Oxirda qumursqa: “otangning olti yuz botmon oshirib yeganman; 
pochchangning yuz botmon bug’doyini yetti tog’dan oshirib 
yeganman. Men zo’rman, men zo’r deydi”. Bu yerda qumursqalar 
mehnatsevar qilib ko’rsatilgan. O’zbek xalq ijodida mehnat va mehnat 
ahlini hamisha ulug’lab, unga mehr-muhabbat bilan qarashgan. 
“Qumursqa” ertagida ham shu g’oya ertakka xos uslubda, ajoyib 
o’xshatishlarda kulguga boy quyidagicha suhbatda bayon etilgan: 
-Qorning nima uchun katta? 
-jigarim zo’r, -dedi qumursqa. 
-beling nima uchun ingichka? 
-mehnatim zo’r! –javob berdi qumursqa. 
Xalq og’zaki ijoding noyob durdonalaridan biri bo’lmish tez 
aytishlar chuqurroq tahlil qilib ko’rilsa, barcha tarbiyalar qatori 
mehnat tarbiyasi yuzasidan juda ko’p manbalar uchratish mumkin. 
Novvoy nonni yopar, 
Nonni novvot deb sotar. 
Jamila jiydani joyiga joyladi. 
Soli arralaydi, 
Lola allalaydi. 
Xalq og’zaki ijoding katta-yu kichikka birdek yoqadigan turi bu 
topishmoqdir. Topishmoqlarning mazmunidan kelib chiqqan holda 
ularda 
ma’naviy-axloqiy tarbiya 
masalalarining 
yoritilishini 
o’rganishimiz mumkin:
Tom ustida bir anor, hadding bo’lsa ushlab ol. 
Uzoq tog’da o’t yonar. 
Uxlab yotar kunduzi, Shomda ochilar ko’zi. 
To’rt oyoqli, temir tuyoqli. 
Ustida bukrisi bor, Oyoqda tuflisi bor. 
Soqoli bor, aqli yo’q. 
Boraveradi, boraveradi, Bo’yradek yerni olib yotadi.
Do’stim sherik bo’ladi, uyni qo’rib turadi. 

96 
Uyday joyda yotadi, sichqon ko’rsa qochadi. 
Tuya desam, kattakon, Usti keng-u, bir makon. 
Tokchama-tokcha, Azamat xo’ja. 
Suv tagida oltin baldoq. 
Emaklagan toshni ko’rdim, 
Toshdan chiqqan boshni ko’rdim. 
Ovoz berar azonda, mazasi bor qozonda. 
Xafa bo’lsa, koptok bo’lib, Igna ko’rpa yopadi. 
Zumda ko’z ochib kulib, ilgarilab chopadi. 
Makonidir dalalar, pushtalarda bolalar, 
To’ni yo’l-yo’l beqasam, go’shti suvli va asal (tarvuz) 
Bo’lar sariq yo qizil, 
Yer tagida yetilar. 
Tupida yakka hosil, Sochi yashil, selkillar. 
Yoshlarni mardlik, halollik, jasurlik ruhida tarbiyalashda , ma’nan 
pok va barkamol qilib voyaga yetkazishda xalq og’zaki ijodining 
noyob durdonasi bo’lmish “Alpomish” dostoni 
 
bizga vatanparvarlik 
fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo’y bo’lishga, o’z yurtini, 
oilasi, 
qo’rg’onini qo’riqlashga, do’sti, or- nomusini, ota- 
bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzlardan 
saqlashga, 
ma’naviy- 
axloqiy 
pok 
bo’lishga 
o’rgatadi. 
“Alpomish”dostoni ijodiy tafakkurimiz, ma’naviy boyligimizning 
yorqin namunasi bo’lib, tarixiy ildizlarimizning qanchalik chuqur 
ekani, 
xalqimiz 
qanday 
muhitda 
shakllanib, 
rivojlangani, 
qiyinchiliklarni qanday yengib chiqqanini yorqin tasvirlab beradi. Biz 
“Alpomish” timsolida ijodiy tafakkurimiz, ma’naviy boyligimizning 
qay darajada ekanligini, ma’naviy barkamol axloqan pok, vijdonli 
o’g’lonlarimizning qiyofasini ko’ramiz.
Zardushtiylarning muqaddas kitobi hisoblangan “Avesto”da 
bolalar yoshligidan daraxt ko’chati o’tqazishi, uy-ro’zg’or qurollari 
yasashini, yerga ishlov berishi kabi mehnat mashg’ulotlari bilan 
shug’ullanishlari kerakligi haqida ko’plab satrlar keltirilgan. 
“Avesto”da ta’riflangan va targ’ib etilgan eng ulug’ kasb 
dehqonchilikdir. Zeroki, bu kasb sohiblari zardushtiylarni moddiy 
ne’matlar bilan ta’minlaydi. Bu hayot taraqqiyotining asosiy omilidir. 
Dehqonlar va chorvadorlar jamiyat moddiy ne’matlarini yaratuvchilari 
sifatida ta’riflangan. Ajdodlarimiz madaniyati merosi bo’lmish 
“Avesto”da shunday parcha bor: 

97 
“Zardusht iloh Ahura Mazdadan so’rdi: 
-
Ey, Ahura Mazda! Zaminni hammadan ham baxtiyor qiluvchi 
zot kim? 
Ahura Mazda javob berdi: 
-
Ey, Zardusht! Kimki uni yaxshilab haydasa va ziroatga 
tayyorlasa!.. 
Ey, Zardusht! Kimki g’alla eksa, u haqiqatni ekadi…” 
Demak, ota-bobolarimiz yer yuzidagi eng qadim zamonlardan 
buyon dehqonchilik bilan shug’ullanib kelayotgan ekan. Xalqimiz 
eng qadimgi yodgorligida ham mehnatga undalmoqda mehnat qilgan, 
yerga ishlov bergan ulug’langan. 
Shuni aytish joizki, xalq og’zaki ijodi – xalq badiiy faoliyatining 
tarkibiy qismi. U xalq san’atining boshqa turlardan o’ziga xos 
xususiyatlari bilan ajralib turuvchi og’zaki ijodi janrlari tarkibga 
bo’linsa-da bir butun meros ekanini tasdiqlaydi. Og’zaki asar qaysi 
janrga taalluqli ekanidan qat’iy nazar yosh avlodning barkamol bo’lib 
yetishishini ta’minlash maqsadini amalga ishirishda xizmat qiladi. 
Bolalarning bo’sh vaqtlarini unumli tashkil etish maqsadida xalq 
og’zaki ijodi namunalari bilan ko’proq tanishtirish maqsadga muvofiq 
bo’lar edi. Chunki tarbiyada xalq og’zaki ijodi durdonalarini bolalar 
ongiga singdirishning o’rni beqiyosdir. 
“Alpomish”, “To’maris”, “Shiroq” kabi timsollarimizni bolalarga 
tanishtirish, ularning mardonavor surati tushurilgan “mazaika”larni 
kengaytirishimiz, bolalar bog’chasi, maktablar, saylgohlarda ularning 
surati tushirilgan yorliqlarni osish kabilar orqali jasoratli, irodali va 
albatta ma’naviyatli yosh avlodni voyaga yetkazishimiz mumkin. 

Download 7,65 Mb.