| Maslahat bermaslik qoidasi:
Maslahat berish muammosi shundaki: birini tushunmaslik bu hol individual hol bo‘lib, boshqaga to‘g‘ri kelmasligi mumkin, xarakterini chegaralashiga maslahatchi ishtirokchi agressiya holatiga olib kelishi mumkin.
“Men o‘z fikrimni bayon qilaman”
Har bir ishtirokchi 1 shaxs nomidan gapirishi mukin, chunki faqat shu holdagi fikrini bayon eta oladi.
Baho berish man etiladi.
Baho berishda shaxs xarakatlari chegaralandi kelasi harakatlari baxolanishidan bezovtalikka qo‘rquvga tushushi hollariga o‘ziga ishonmaslik boshqani fikri bilan harakat qilishi va yopiqlikka olib kelishi mumkin.
Faollik qoidasi ishtirokchi qancha ko‘p faol bo‘lsa, shuncha ko‘p muammolar yechimini topadi.
Ishtirokchilar inisiativ xohishi qoidasi. Mashg‘ulotlarda barcha xohlagan muammolar muhokama qilinadi. Avvalo eng dolzarb mavzular muhokama qilinadi.
Aylana qoidasi guruh ichida har bir ishtirokchi bir-birini ko‘rib turishi muloqot qilishi va bir-biridan bir xil masofada o‘tirishi kerak;
Ozodalik qoidasi ishtirokchisi o‘zi xohlamagan ishni qilishga yoki gapirib berishga majbur qilinadi;
Uyga vazifa qoidasi mashg‘ulotlaridan tashqari mashg‘ulotlardan tashqari topshirilgan mashqlarni bajarishi davom etiradi;
Konfidensiyalik mahfiylik qoidasi;
Qoidani buzganlar guruhdan tashqari ishtirokchilar bir-biri bilan muloqotda bo‘lishi man etilmaydi. Bu hol ularni guruh rahbari yordamsiz harakat qilishi ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Ishtiroklar o‘rtasida biron bir kelishmovchilik bir-birini tushunmaslik nizo kelib chiqsa bu holat janjalgacha olib borilmaydi. Bunday to‘qnashuvda o‘zini himoya qilolmay o‘smirlar biri-biridan uzoqlashtiradi. Guruhda tinchlik xavf-xatardan holi atmasferasini saqlash muhim. Ayrm guruhda fobik-bezovtalik va aralash emotsiyaga ega o‘smirlar o‘rtasida to‘qnashuvlar sodir bo‘lgan hollar ko‘p emas.
Mashg‘hulotlarda fobik-bezovta o‘smirlar harakatli mashqlarda kuzatuvchi sifatida o‘tirishni ma’qul ko‘rishadi (Bunday hol ko‘pincha qizlarga xos)
Guruh rejasidagi mashg‘ulotlari mavzulari quyidagi yo‘nalishlari:
O‘ziga yuqori baho berishi;
Tanani yengil tutishga o‘rgatish;
Konkret hollarda o‘zini idora qila olishda o‘rgatish;
Konstruktiv (amaliy) suhbatlar olib borish (o‘rgatish usullari).
Har bir mashg‘ulotlar yakunida ishtirokchilar uyda maktabda bo‘lib o‘tgan (to‘qnashga) ularni bezovta qilayotgan kechinmalar to‘g‘risida yozma qisqacha ma’lumot berishadi. Ushbu mavzular o‘rganilib rejadan tashqari qo‘shimcha keyingi mashg‘ulotlar mavzusiga kiradi.
O‘smirlar dinamikasi bo‘g‘inlari: oreintatsiyasi konflikt (to‘qnashuv) guruhda birlikni yaratish.
Boshlang‘ich bo‘g‘inda ishtirokchilar kam harakatli bo‘lib olib boruvchilarga yondashadi va ular xarakatini ma’qullaydi birinchi bo‘lib o‘ziga hammaning diqqat e’tiborini qaratish uchun sheriklari fikrini bo‘lishga va unga qarshi chiqishga harakat qiladi. Bunday hol qolganlarni qiziqishini uyg‘otadi va fobik-bezovta o‘smirlarni faolashtirib ularni har xil mashqlarni bajarishga undaydi. Odatda ular umuman gaplashmaydi ayrim hollarda past ovozda gapiradi (odatda qizlar). Guruhda bunday o‘smirlarga ishtirokchilar yaxshi munosabat menga juda ehtiyotkorlik bilan nafsoniyatini paymol qilmaslikka harakat qilishadi. Fobik bezovta qizlarni esa himoyachilarni ya’ni o‘g‘il bolalar topishib ularni himoya qilib gohida ularga berilgan topshirishlarni ham bajarishadi.
Odatda, bu hol fobik bezovta xarakterdagi qizlar va xulqi emotsiyalari nuqsonli o‘g‘il bolalar o‘rtasida bo‘lishi mumkin. Fobik bezovta o‘g‘il bolalar ishtirokchilar yaxshi obro‘ qozonadi, ularni ajratib qo‘yishadi va ularni hurmat qilmaydi. Mashg‘ulotlarni ko‘pincha qoldiradi, bunday o‘smirlarni guruhga kirib borishda guruh rahbarlari roli katta, keyingi bosqichda guruh rahbarlari har bir ishtirokchi harakatini kuzatib boradi. Ishtirokchilar o‘rtasidagi kelishmovchiliklar bartaraf etilishi kuzatiladi. Mashg‘ulotlar oralig‘ida vaqt-vaqti bilan umrining o‘zgarib ketishi avvalgi holatiga qaytishi qurquv kuzatiladi.
Odatda rahbarlar o‘smirlar o‘rtasidagi to‘qnashuvlarni mashqlarga bog‘lab diqqat e’tiborlarini pasaytirib, keyinchalik uning kelib chiqish sabablarini muhokama qilishadi. Individual seanslarda kelishmovchiliklar to‘la muhokama bilan yakun topadi.
Bunday to‘qnashuvlar to avj olib pasayib 3-bosqichda inoqlikka olib keladi. Asta sekinlik bilan ishtirokchilar bir-biriga o‘rganib yaqinlashib yangi uchrashuvlarga xursand bo‘lib mashg‘ulotlarini qoldirilmaslikka harakat qiladilar. O‘smirlar bir-biri bilan osongina suhbatga kirishib vazifalar ichki kechinmalarini aytib berishadi, yangilik va hayotlaridagi o‘zgarishlar haqida gaplashib bir-birini yutuqlaridan xursand bo‘lishadi.
Individual mashg‘ulotlaridan rasmlar texnikasi metaforalardan foydalanib guruhga kirib borishadi qulay usullar va mavzular ustida ish olib boriladi.
Oiladagi munosabatlarini diagnostikaning o‘tkazilganda “mening oilam” rasmini chizishi mashg‘ulot boshlang‘ich va yakuniy etapida o‘tkaziladi. Bunday ishini ishtirokchilar hamda ota-onalar bilan o‘tkaziladi. Bu usul oiladagi o‘zaro munosabatlari o‘rganishda qulay. Ota-onalar bilan individual ish guruh ishtirokchilar ishi bilan paralel ravishda oyida 1-2 marta olib boriladi. Individual mashg‘ulotlarning asosiy maqsadi bola va ota-onalar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlarni tiklash oiladigi majburiyatlarni tarbiyaning ahamiyatini sezishdan iborat.
Ota-ona psixolog xizmatiga murojaat qilishining sababi o‘z bolasini tushunmasligi vaqtida yordam ko‘rsata olmasligidir. Psixologning vazifasi o‘smirda o‘ziga ishonch hissini uyg‘otish o‘z-o‘zini qo‘llab quvvatlashni o‘rgatishni iborat. Chunki ota-ona tomonidan boladagi o‘zgarishlar sezilmay kelganligi ular o‘rtasidagi munosabatlarning taranglashishiga olib kelgan, afsuski bunday mashg‘ulotlariga hamma ota-onalarni ham jalb qilish qiyin kechdi.
Ota-onalar guruhlarini tuzishda birinchidan har bir ota-ona o‘z xohishiga va qiziqishiga binoan ishtirok etishni, ikkinchidan oiladagi tarbiyada disgarmoniya (tipdagi) har xil ishtirokchilarga bo‘lindi, o‘smirlarning oilada olgan tarbiyasi o‘rganilgan. Tajriba natijalari giperprotesiyaga undovchi va emotsional rad etilganlar shundan kelib chiqib 2 ta ota-onalardan tashkil topgan guruhlarda soni 10 va 12 kishilik har bir guruhga yuqorida qayt etilgan 2 tipdagi oila tarbiyasi namoyondalari ishini olib borishda motivatsiya uchun olindi tarbiyada. Giperprotesiyaga undovchi tipdagi ota-onalar birinchi guruhda 5 kishini ikkinchi guruhda 6 kishini tashkil qildi. Har bir guruhi bilan 3 soatlik 4 ta uchrashuv o‘tkazildi. Mashg‘ulotlar mart oyida yozgi ta’til oyidan o‘tkazildi.
Ota–onalar guruhlarining asosiy vazifasi psixologik bola tarbiyasida korreksiya, tarbiyaning yaxshilanishi tarbiya mazmuniga yangicha yondashuvdan iborat. Asosiy e’tibor tartibining emotsional korreksiyaga qaratilgan. Buning uchun qutidagi usullar qo‘llanildi, guruh norma va qoidalarni muhokoma qilish to‘qnashuvlarning oldini olish va uning kelib chiqishi sabablarini o‘rganish.
Guruh mashg‘ulotlarining asosiy stressni bola va ota-ona o‘rtasidagi psixodramatik holatlarini o‘yin taraqasida o‘rganib chiqish va muhokama qilishi ota-ona guruhi dinamikasi o‘z ichiga 3 fazani oldi orintatsiya va tobellik to‘qnashuvlarni konstruktiv fazani. Birinchi mashg‘ulotlar ota-onalarni qiziqtirish O‘z bolalariga bilib ishonchsizlik, nohushlik tushunmovchilik haqida uyga tushib qoldilar.
Bu fazada ishtirokchilar o‘rta yoshda emotsional yaqinlik atmosferasi ustida ish olib borildi (tanishuv birinchi ta’surotlar bilan bo‘lishni) Ikkinchi fazada guruh to‘qnashuvlar fazasiga kirishadi. Bahs tortishuv munozaralar bola tarbiyasiga qarashlar ishtirokchilar o‘rtasida kelishmovchiliklarga olib keldi. Muammolarni yechishda rahbar vazifasi asta sekinlik bilan tushunmovchiliklarni oldini olish va yechimini topishda iborat edi. Ikkinchi mashg‘ulotda ota-onalar o‘z muammolarini ochiq bayon etishda har bir ishtirokchi qiziqishi ko‘tarildi, 3 mashg‘ulot yakunida har bir ishtirokchi va 4 faza boshida o‘zini kerakli foyda keltira oladigan va o‘z muammolarini yechishda birgalikda yechadigan fikrga keldi. Bu fazada (ota-onalar) ishtirokchilar yo‘llarini ishlab chiqdi. Shunday qilib, ota-onalar guruhlaridagi psixokorreksiya masalasi ota-onalar tomonidan o‘z yechimini topdi: emotsional kognitiv xatti-harakat orqali.
Misol tariqasida psixikodinamik holatdagi ishtirokchini ko‘rib chiqishi mumkin. Rushana 13 yoshida fobik bezovtalik buzilishiga yordam so‘rashda shikoyat: bir o‘zidan qurqib, transportga to‘qnashishdan qo‘rqadi, onasi bilan birga yotadi, uyqisida bezovtalanadi. Ota-onasida ajrashgan bolaligida ko‘p yig‘lagan bolalar bog‘chasiga 3 yoshdan qatnagan, 5 yoshdan boshlab arz qilishni boshlagan, boshqa bolalar uni xafa qilishi haqida (unga tegishli narsalarni yirtishgan, sindirishgan) Guruh rahbari bilan bo‘lgan munosabat yaxshi emas. Boshqa guruhda bo‘lsada, o‘sha hol takrorlagan. Psixolog bilan yengil suhbatga kirishib, o‘zini yengil his qilgan. U shi qo‘rquv haqida qorong‘ulikdan shoshilgandan momoqaldiroqdan qo‘rqishini aytadi. Psixologik diagnostika natijalari epilip tond aksentuatsiya tipidagi xarakter xolerik tipdagi temperament o‘ziga past 3 ball beradigan.
Guruh mashg‘ulotlarida faol mashqlarini ishtiyoq bilan bajaradi. ochiq ko‘ngil mashqni bajarishda qiz bolani sheriklikka oladi va qiziqish bilan bajaradi. Keyingi mashg‘ulotlarda rahbarni yordamga chaqiradi, birinchi bo‘lib chiqishdan bosh tortadi. Onasining aytishicha, individual konsul’tatsiyalaridan so‘ng qizini ahvoli yaxshilandi, qizi guruhlarda qatnashishi hojati yo‘qligini aytsada, biroq keyingi mashg‘ulotlarni intizorlik bilan kutadi. Rushana keyinchalik guruhlaridagilarga o‘zining qiyinchiliklari haqida osongina bo‘lishadigan va ularni yechimini topishda qiynalmaydigan bo‘ldi. Transportda bir o‘zi yuradigan, bir o‘zi uhlaydigan bo‘ldi. Sinfda bo‘lib o‘tadigan muammolari sinfdagilari bilan bo‘ladigan to‘qnashuvlarni osonligicha yengadigan bo‘ldi. Sinfdagi muammolar haqida so‘zlab berib rasm texnikasi orqali individual seanslar o‘tkazildi. Iroda 13 yoshda fobik hayajonlik bezovtalik buvisining aytishicha, murojaat qilishda uyatchanlik, yig‘loqilik tez xafa bo‘lish, sinfdoshlari bilan kelishmaslik, maktabga borishdan bosh tortish kabilar sabab bo‘lgan.
Qizni buvisi tarbiyalaydi, qishloq joyida turishadi, onasi psixik kasalliligi 2 guruh nogironni uzoq muddat kasalxonada bo‘ladi. Bolalar bog‘chasiga 5 yoshidan qatnagan, o‘zini himoya qilish olmagan.
Maktabga 7 yoshdan borgan, baholarni qoniqarli, avvalgiday ko‘p achchiqlanadi va yig‘laydi. Buvisiga bog‘lanib qolgan psixolog bilan muloqotga tez kirishmadi past ovozda zo‘rg‘a gapirardi. Onasidan qo‘rqishini ma’lum qildi. Psixologik kuzatuvlar natijasida bu tipdagi aksentual har xil emansipatiya (reaksiyasi) ta’siri sust flegmatik tipdagi temperament o‘ziga past baho beradi, psixologik ta’siri chiqib ketishga harakat qiladi.
Individual seanslar kommunikativ muammolarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, geshtaltterapiya texnikasi bilan o‘tkazildi.
Guruhda ko‘p gapirmaydigan, uyatchan o‘g‘il bolalar bilan tezroq munosabatga kirishadi. Musoboqa mashqlarida ishtirok etmaydi, yutqazib qo‘yishdan qo‘rqadi. Biroq, qiziqish bilan kuzatadi. Yangi kelgan bola bilan muloqotga tez kirishmaydi. Unga yordam qo‘lini cho‘zgan o‘g‘il bolani qabul qiladi. (aralash emotsiya va xatti-harakatni buzilishi)
Mashg‘ulotlar boshida muammolar yechimini ko‘rmaydi va yaxshi yakun topishiga ishonmaydi. Individual seanslarda og‘riqli mavzu – onasiga bo‘lgan munosabat ishlab chiqiladi. Guruh mashqlarida birgalikdagi, qo‘l ushlashib bajariladigan mashqlaridan umuman bosh tortadi. O‘zini himoya qilish uchun xafa qilganlarda javob qaytaradi. Dugona orttiradi, maktabga dars qoldirmay qatnaydigan bo‘ldi. Baland ovozda so‘zlashadi, tez javob beradi. Tashqi ko‘rinishda ham o‘zgarishlar ro‘y beradi, kiyinish madaniyati ortib, toza ozoda ko‘rinadigan bo‘ladi.
Mashg‘ulotlarni qoldirmay qatnaydi, barisi ko‘rsatilgan barcha reaksiyalarni bajarib psixologlarga o‘z minnatdorchiligini bildirdi. Kuzatuvlar natijasida psixologik yordamda muhtojligi, bezovtaligi 47 ball bo‘lgan bo‘lsa, yakuniy ball 36. AAnvar 16 yoshda fobik bezovtalik xastalik shikoyatlar: O‘qishdan qatnashishdan qo‘rqish, vaqti-vaqti bilan norozilik holatlari, sinfdoshlarini mashara qilishi, doskada javob berishdan qo‘rqish.
Onasi bilan yashaydi, otasi uyga kam qatnaydi, onasi tug‘ishdan keyingi depresiya holatiga tushib o‘z joniga qasd qilmoqchi bo‘lgan, medisina xizmatidan foydalinmagan. Anvar bolalar bog‘chasiga bormagan, buvisi bilan qishloqda yashagan. Maktabgacha bolalar bilan qoniqarli munosabatlarda bo‘lgan. Baholari 4 ta 5. Tengdoshlari bilan do‘stlashgan. Psixdispanserga murojaatdan 1 yil oldin maktabni o‘zgartirgan. Baholari pasaygan, 2 ta fandan baholanmagan, baholari va og‘zaki javoblari uchun xayajonlanardi. Anvar o‘z qurquvini shunday boholaydi. Agar u javob berayotganida unga qarab turishmasa, e’tiborsiz qoldirishsa u darsni buzadi. Bir o‘zi qolishdan qo‘rqmaydi. Emotsional tip, doim xayajonda psixologik diagnostika natijalari psixotexnik tipdagi aksentuatsiya xarakter melanxolik tipdagi xarakter adekvat baholashda o‘ziga bergan baho 0.4 ball. Psixologik tipi qo‘rquv. Oiladagi tarbiya bolaga ehtiyojlariga e’tiborsizlik onasidagi negativ hollarning ta’siri.
Guruhda yakkalanib yuradi, bolalarga yordam berishdan bosh tortadi. Past ovozda mashqlarini bajarishdan uyaladi, lekin bosh tortmaydi harakatli mashqlarni faol bajaradi. Individual seanslarda tashqi ko‘rinishdan noroziligini qomati kelishgan sportlari o‘xshashini xohlashini aytadi. Keyinchalik o‘yinlar va sahna ko‘rinishlarda ishtirok etadi va sheriklari uni qayg‘uradi. Onasi guruh mashg‘ulotlariga qatnamaydi, individual konsultatsiyalarda kamdan-kam ishtirok etadi. Psixologik kuzatuvlar natijasi boshlanishida shaxsiy bezovtalanish pag‘onasi 50 ball bo‘lsa oxirida 47 ballni ko‘rsatdi.
Mehriddin 14 yoshda emotsiya va xulq buzulishining aralash hollari. Imkoniyatlari birini xato qilib qo‘yishdan qo‘rqadi, Yoshligida bir hol sodir bo‘lishidan qo‘rqadi, telefonda gapirishdan qo‘rqadi. Otasi ham onasi ham bor, oliy ma’lumotli, 5 yoshida bolalar bog‘chasiga xohlamay borgan, bog‘chada bolalar uni xafa qilishgan. Maktabga 7 yoshdan borgan, tengdoshlari bilan qiyin muloqotga kirishgan. Mashara qilishsa, achchig‘i kelgan, urushmagan, uzoq muddat o‘ziga kelolmagan, 6 sinfda achchig‘idan sinfda ishni buzib, alamini olgan va uyda o‘qitish va berish usuliga o‘tkazilgan. 8-sinfda boshqa maktabga o‘qishiga o‘tkazilgan tengdoshlari bilan til topisholmay o‘zidan katta bolalar bilan tez kirishgan.
Diagnostika natijalari shizoid tipdagi aksentual har xil dezaptatsiya hafa delikvent psixologik tobellikka ega melonxolik tipdagi temperament o‘ziga yuqori baho beradi (0.8 ball). Psixologik reaksiyasi agressiya oiladagi tarbiya tipi (otasi kuzatishi natijasidan) haddan tashqari yuqori talab qo‘yish ota-onasining fikri bilan kelishmaydi, mumkin emas, so‘zi unga begona.
Guruhga osongina kirishib bordi, o‘z fikrini ochiq bayon etadi. Fikri faqat o‘zining muammolariga qaratilgan. Individual seanslarida rasmlar texnikasidan va metaforentlaridan foydalanildi. Keyingi mashg‘ulotlarida rahbarlikni o‘z qo‘liga oladi, o‘zini salbiy baholaydi ishonuvchan. Omadsizlik og‘ir kechadi, ishtirokchilar undan kutgan natijalarni berolmasligidan qo‘rqadi, guruhga yangi kelgan ishtirokchilardan uyaladi. Hayotiy holatlarida avval jahl, betoqatlik bo‘lsa, keyinchalik tinch hal qila oladigan bo‘ldi. Guruhdagi boshqa ishtirokchilarga ham yordam beradigan bo‘ldi, ular bilan birga hamnafas bo‘ldi, ko‘zlar bilan tez muloqotga kirishib ketadi. Sekinlik bilan qo‘zg‘alib optimist emotsional texnik hazil qiladigan va boshqalarning yordamini qabul qiladigan bo‘ldi, yakuniy mashg‘ulotlarda suhbatdoshi ko‘ziga qarab turadigan, maktabda kommunikativ muammolarini osongina hal qiladigan bo‘ldi, o‘zini boshqara oladigan bo‘ldi. Mashg‘ulotlarda suhbatdoshi ko‘ziga qarab turadigan maktabda kommunikativ muammolarni osongina hal qiladigan bo‘ldi, o‘zini boshqara oladigan bo‘ldi. Otasi 2 ta individual seanslarida qatnashib o‘g‘lida kechayotgan o‘zgarishlar va tarbiyasini olib borishda yangi usullarini tanishdi. Oilasi butun kechki yagona farzand, bolalar bog‘chasiga 3 yoshidan boshlab qatnagan, maktabga ko‘nikishi qiyin kechgan, yig‘i, dodlash, onasi bilan ajrashishni xohlamagan. Yoshligidan tengdoshlari bilan kam muloqot qilgan, 7 sinfgacha yaxshi o‘qigan, o‘qituvchilari bilan kelisholmagan, qiziqqon, agressiv va emotsional. Tengdoshlarning ko‘pchiligi bilan yuzaki muloqotda bo‘ladi.
Psixologik kuzatuvlar natijasi:
Isterond tip aksentual xarakter sotsiologik psixotrop narsalarga moyilligi xolerik tipdagi temperament o‘ziga yuqori baho beradi. (10ball) Psixologik reaksiya, chiqib ketish, oilada onasini so‘zini qabul qila olmasligi, e’tiborsizligi bolasiga yomon ta’sir, ota-onalik hissi rivojlanmaganligi.
Madina individual seanslariga zo‘r qiziqish bilan qatnaydi, psixolog bilan oson muloqotga kirishadi. Individual seanslarida rasm texnikasi va metaforiyalardan foydalanildi. Guruhda o‘zini betoqat (bezovta) tutardi, diqqat e’tiborni o‘ziga jalb qilardi, guruh ishtirokchilarga unga yoqmasdi, shu ham uning asabiga tegardi, qizlarni sezmas, o‘g‘illar bilan olishardi, rahbarlar aynan uning ko‘proq e’tibor berishni talab qiladi. Asta sekinlik bilan o‘zini tutadigan asabiylashmaydigan bo‘ldi, lekin mashg‘ulotlar oralig‘ida isteriya asabiy o‘zini ham bo‘lib turadi. Mashg‘ulotlarga o‘zi qatnaydi va qoldiradi. Psixologik diagnostika natijalari boshida 59 oxirida 46 ball.
| 