YAdro energetikasi va elementar zarrachalar fizikasi rivoji
Ikkinchi jahon urushi va undan keyingi davrda AQSHda butun dunyoning eng talantli fiziklari to`plandi, natijada bu erda birinchi atom bombasi yaratildi. 2 dekabr 1942 yilda Chikago shahrida E.Fermi raxbarligida oldin huvvati 0,5 Vt, keyin 12 dekabrda 200 Vt huvvatli yadro reaktori ishga tushirildi. Los Alamosda Robert Opengeymer raxbarligidagi xarbiy laboratoriyada 1945 yil 16 iyulda birinchi atom bombasini portlantirish va 6 avgustda Xirosima va Nagasaki shaharlarida birinchi marta atom bombasini amalda ko`poruvchilik mahsadida ishlatilishi sodir bo`ldi - bu YApon xalki uchun misli ko`rilmagan musibat bo`ldi va butun dunyoda 5shgi vaziyat vujudga keldi. Vir tomondan bunday hudratli hurol paydo bo`lishi tafakkur galabasini ko`rsatsa, ikkinchi tomondan insonlar vaximaga tushdilar - bu ham tafakkur maxsulidir.
Rossiyada A.Stoletov fotoeffekt xodisasini, P.Lebedev yoruglik bosimi, AA.Fridman nisbiyat nazariyasini, I.E.Tamm relyativistik elektrodinamika, YA.I.Frenkel kristallik panjaralarida elektr xodisalari, P.P.Lazerov biofizika xodisalari, D.Bloxintsev atom elektrostantsiyalari soxalarida juda muxim ishlarni bajardilar va A.Andronovlar raxbarligida katta ilmiy markazlar tashkil etildi:
1934 yilda ikkita fizika institutlari, SSSR fanlar akademiyasi tashkil etiladi. V.Fok, LLandau, D.Ivanenko, I.E.Tamm kabi mashxur fiziklar shu davrda kvant fizikasi soxasida ishladilar. Vavilov-Cherenkov effekti 1935 yilda ochildi. K.E.TSiolkovskiy o`zgaruvchan jismlar mexanikasi nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariya rivojlanishi natijasida 4 oktyabr 1957 yilda dunyoda birinchi sun’iy yuldosh uchirildi va dunyoda birinchi kosmonavt YU.A. Gagarin 12 aprel 1961 yilda Er atrofini aylanib chiqdi.
E.Teller rahbarligida AhSH davlatida termoyadro reaktsiyasi, ya’ni vodorod bombasini yasash ishi urushdan keyin boshlandi, 1952 yilda uning birinchi namunasi "Mayk" nomi bilan sinaldi. 1953 yilda SSSRda yadro zaryadi sinaldi.
Olimlar yangi elementlarni kashf etdilar, hozir bu elementlar soni 114 dan ham oshgan. Elementar zarrachalar soni 1960 yillarda 30 ga yahin edi, bunday zarrachalar va hanti zarrachalar soni xozir bundan ham ortik. Atom va yadro fizikasining rivojlanishi natijasida:
1) Insoniyat tabiatni yangi sirlarini bilib oldi, tabiat chiroyini ochdi, lekin bu xodisalarni fenomologik ma’noda tushunadi, hozirgacha ko`p xodisalarning fizik mohiyati aniq emas.
2) YAdro kuchlaridan foydalanganida ko`p energiya ajratib olish va bu energiyani tinchlik maqsadida ishlatish mumkinligini isbotladi.
3) Atom va vodorod bombasi noxush xodisalarga olib kelishi mumkin bo`lganligidan bu noxush xodisalardan qutulish yo`lini qidirish muammosi tugildi.
1940 y. – G. N. Flerov, K. A. Petrajak tomonidan uran-235 yadrosining o’z-o’zidan parchalanish hodisasi ochildi.
1940 y. – J. Danning, A. Nir toza holda uran-235 ajratib oldilar.
1940 y. – F. Jolio-Kyuri, X. Xalban, L. Kovarski tomonidan uran-235 + og’ir suv (D2O) zanjir yadro reaktsiyasi borishi ko’rsatib berildi.
1940 y. – E. Makmillan, F. Abel’son birinchi marta transuran element – neptuniyni sintez qildilar.
1941 y. – D. Kerst birinchi betatronni yaratdi.
1941 y. – G. Siborg, e. Mak-Millan va xodimlari plutoniy-239 izotopi «sekin harakatlanuvchi» neytronlar ta`sirida parchalanishini ko’rsatdilar;
– G. Siborg va e. Mak-Millan uran-233 izotopini kashf etdilar;
1944 y. – Tabiiy uran 235 izotopi asosida neytronlarni sekinlashtiruvchi muhit sifatida «og’ir suv – D2O» qo’llanilgan yadro reaktori AKSH ning Argon milliy laboratoriyasi xodimlari tomonidan ishga tushirildi.
1945 y. - E. K. Zavoyskiy 1923 yilda YA. G. Dorfman tomonidan bashorat qilingan elektron paramagnit rezonans (EPR) hodisasini tajribada ko’rsatdi.
1946 y. – F. Blox, U. Xansen, e. Parsell, R. Paund tomonidan yadro magnit rezonansi xodisasi kashf etildi;
1946 y. - U. Libbi geoxronologiya ning asosiy ishchi vositasi bo’lgan va 13S izotopi mikdorini aniqlashga asoslangan radiouglerod metodini va ishchi qurilmasini yaratdi;
1946 y. – 26 dekabrda I. V. Kurchatov raxbarligida atom energetikasi asosi bo’lgan boshkariluvchi yadro reaktsiyasi amalga oshirildi.
1946–48 yy. – A. F. Prixot’ko va A. S. Davidov 1931 yilda YA. I. Frenkel bashorat qilgan molekulyar eksitonlarni ochishdi;
1948–49 yy. – S. Tomonaga, R. Feynman, YU. SHvinger va F. Daysonlar tomonidan zamonaviy kvant elektrodinamika asoslari yaratildi.
1948 y. – J. Bardin va U. Bratteyn yarimo’tkazkich tranzistor yaratishdi va radioelektronika sohasi keskin rivojiga yo’l ochishdi;
1948 y. – N. Blombergen, e. Parsell va R. Paund paramagnit rezonans nazariyasini ishlab chiqishdi;
1948 y. –D. Gabor golografiya usulida tasvirlar yasashni ko’rsatib berdi.
1949 y. – U. SHokli r-n tranzistorni taklif etdi. elektronika sohasini rivojiga asos bo’lgan bu kashfiyot uchun 1956 yilda AKSH fizik olimlari Jon Bardin, Uolter Bratteyn va Uil’yam SHokli a Ono bilo otmecheno Nobel mukofotiga sazvor bo’lishdi.
1950 y. – I. E. Tamm va xodimlari “Tokamak” termoyadro qurilmasi asosi bo’lgan magnit halqasini loyixasini ishlab chiqdilar.
1951 y. – A. I. Leypunskiy rahbarligida «tezlashtirilgan neytronlar»
yadro reaktori ishga tushirildi;
1951 y. – K. Gorter tomonidan «antiferromagnit rezonans» hodisasi kuzatildi, CH. Kittel va T. Nagamiyyalar bu fizik xodisaning nazariyasini rivojlantirdilar.
1952 y. – G. I. Budker magnit maydoni vositasida plazmani barkaror ushlab turish g’oyasini ilgari surdi.
1953 y. – 12 avgustda vodorod bombasi sinovdan o’tdi (I. V. Kurchatov).
1953 y. – SHved B. Platen birinchi marta sun’iy olmos sintez qildi.
1954 y. – V. Vayskopf, G. Feshbax va K. Porter xamkorlikda yadroning optik modelini ishlab chiqdilar.
1954 y. – 27 iyunda Obninsk shahrida (RF) quvvati 5000 kVt bo’lgan jahon-da birinchi atom elektr stantsiyasi ish boshladi (raxbari I. V. Kurchatov).
1954–65 yy. – I. M. Lifshits tomonidan metallar yuqori elektr o’tkazuvchan-ligini asoslab bergan «elektron nazariya» yaratildi.
1954 y. – I. N. Golovin va N. A. YAvlinskiylar rahbarligida jahonda birinchi “tokamak” – yadro energetik qurilmasi ishga tushirildi.
1954 y. – D. CHaplin, K. Fuller va J. Pirsonlar ketma-ket ulangan kremniy plastinkalari asosida quyosh batareyalarini yasadilar.
1955 y. – G. Siborg va xodimlari tomonidan D.I.Mendeleev elementlar davriy jadvalidagi 101-nchi element – mendeleviy sintez qilindi.
1957 y. – 4 oktyabrda SSSR da Erning sun`iy yo’ldoshi uchirildi.
1957 y. – K. Sigban elektron spektroskopii metodini taklif etdi.
1958 y. – R. Messbauer tomonidan yadro gamma-rezonansi effekti kashf etildi va uning asosida mass-spektrofotometrlar yaratildi.
1963-66 yy. – Dubna yadro tadqiqotlari institutida akademik G. N. Flerov rahbarligida 102-go elementning bir qator izotoplari sintez qilindi.
1964 y. – Dubna yadro tadqiqotlari institutida akademik G. N. Flerov rahbarligida 104- element kurchatoviy sintez qilindi.
1964 y. - 14 avgustda M. D. Millionshikov rahbarligida yadro energiyasini bevosita elektr energiyasiga aylantirib beruvchi qurilma ishga tushirildi.
1974 y. – Dubna yadro tadqiqotlari institutida akademik G. N. Flerov rahbarligida 106- element - kurchatoviy sintez qilindi;
Xulosalar:
a) YAngi fizikaviy ta`limotlar fazo va vaqt haqidagi tasavvurni o’zgartirdi, mumtoz fizika XX asr boshlarida inqirozga uchradi, b) Fazo va vaqtni o’zaro bog’lanishi aniqlandi, Galiley-N’yuton almashtirishlarini ishlatish chegarasi ma`lum bo’ldi, v) nisbiyat nazariyasi va umumiy nisbiyat nazariyasi ishlab chiqildi. Fazo va vaqtning egilishi bilan hara katni turlarga ajralishi mumkinligi isbotlandi.
Demak: a) ochilgan yangi fizikaviy kashfiyotlar va hodisalarni eski mumtoz fizika nuktai nazaridan tushuntirib bulmaydigan darajada bo’lib qoldi, fizika krizisga uchradi; b) yangi kashfiyotlar fizikada yangi g’oyalar bo’lishini takozo etdi; v) kvant fizikasi fizikaviy kashfiyotlarni ilmiy tahlil qilishga qodir bo’lgan ta`limot shaklida maydonga chiqdi.
Atom va yadro fizikasining rivojlanishi natijasida: a) Insoniyat tabiatni yangi sirlarini bilib oldi, tabiat chiroyini ochdi, lekin bu hodisalarni fenomologik ma`noda tushunadi hozirgacha ko’p hodisalarni fizik mohiyati aniq emas. 2) YAdro kuchlaridan foydalanilganda ko’p energiya ajratib olish va bu energiyani tinchlik maqsadida ishlatish mumkinligini isbotladi. 3) Atom va vodorod bombasi noxush hodisalarga olib kelishi mumkin bo’lganligidan bu noxush hodisalardan qutulish yo’lini qidirish muammosi tug’ildi.
II BOB. LAZER TEXNOLOGIYALARI VA NANOFIZIKA
2.1. 1961 – 1980 yillarda fizika sohasidagi kashfiyotlar
20-asrning ikkinchi yarmida ko`plab yangi turdagi yarim o`tkazgich asboblar ishlab chiqildi. Ko`p komponentali yangi turdagi yarim o`tkazgich materiallardan foydalanib yaratilgan, butunlay yangi funktsional xossalarga ega bo`lgan yarim o`tkazgich asboblar vakuumli asboblarni to`liq siqib chiqardi. SHunday qilib, butunlay yangi soha - yarim o`tkazgichli elektronika sohasi vujudga keldi.
Ma`lumki, ko`pchilik yarim o`tkazgich asboblarning ishlash printsipi p-n o`tish xossalariga asoslangan. Odatda p-n o`tish p va n turidagi ikkita yarim o`tkazgich qatlamining tutashtirilishidan hosil bo`ladi.
1960 yillardan boshlab geteroo`tishlar o`rganila boshlandi. Geteroo`tish r va p o`tkazuvchanlikka ega bo`lgan, turli taqiqlangan zonali ikkita yarimo`tkazgich qatlamining tutashtirilishidan hosil qilinadi.
1970 yilga kelib Rossiya fanlar akademiyasi akademigi J.I. Alferov tomonidan qattiq qoishmalar asosida tayyorlangan turlicha ta`qiqlangan zonalarga ega bo`lgan yarim o`tkazgichlar o`rtasida ideal geteroo`tishlar hosil qilindi. Keyinchalik ushbu geteroo`tishlar asosida xilma-xil yarim o`tkazgich asboblar yasashga ham erishildi. Ushbu turkum ishlari uchun 2000 yili J.I. Alferov Nobel mukofotiga sazovor bo`ldi. Xuddi shuningdek, ushbu turkum ishlar yarim o`tkazgichli elektronika sohasi ichida yangi “Geteroo`tishli yarim o`tkazgichli elektronika” yo`nalishiga asos soldi. Geteroo`tishli yarim o`tkazgichli elektronika, umuman yarim o`tkazgichli elektronikaning alohida muhim bir sohasi bo`lib hisoblanadi. O`z navbatida geteroo`tishli yarim o`tkazgichli elektronika, uning ichida tashkil topib, rivojlanib mustaqil soha sifatida ajralib chiqqan “yarim o`tkazgichli optoelektronika”ning gurkirab rivojlanishiga ham asos bo`ldi.
Optoelektronika elektr va optik uslublar asosida ma`lumotlarni yaratish, qayta ishlash, saqlash masalalarini tadqiq etuvchi sohadir. Optoelektronika moddalardagi elektr va optik xodisalarni, ularni o`zaro bog`liqligini, bir-biriga aylanishi o`rganish asosida yangi turdagi yarim o`tkazgich asboblar va sxemalar yaratadi. YArim o`tkazgichli optoelektronikaning rivojlanishi yuqori samaradorlikka ega bo`lgan quyosh elementlarining, o`ta tezkor fotosezgir asboblarning xona temperaturasida uzoq muddat ishlay oladigan geterolazerlarning yaratishiga va keng ko`lamda qo`llanilishiga olib keldi. Eng asosiysi, shuni ta`kidlash joizki, nanoelektronikaga dastlabki qadamlar ham ushbu ishlarda qo`yilgan edi.
Elektronika sohasi rivojlanib taraqqiy etib borishi natijasida mikroelektronika vujudga keldi. Albatta, mikroelektronika o`lchamlarning kichrayishi, yoki aniqrog`i miqronli o`lchamlarga o`tilishi munosabati bilan shakllanib bordi. O`z navbatida mikroelektronika negzida nanoelektronika shakllanib bormoqda. Lekin, shuni ta`kidlash joizki, nanoelektronika birgina o`lchamlarning kichrayishi, yani mikron o`lchamlardan nanometrli, nanosekundli o`lchamlarga o`tishning o`zigina emas. NanoElektronikada, birinchi galda, elektronning kvant xususiyatlaridan foydalaniladi.
Darhaqiqat, makroskopik masshtablarda va yuqori energiyalarda elektron klassik zarracha deb qaraladi. Vakuumdagi yoki istalgan biron-bir fazodagi elektron erkin elektron deb ataladi. Bunday elektronlar to`plami elektron bulut, elektron gaz deyiladi. Fazodagi erkin elektronning uchta erkinlik darajasi bor. Bunday elektron X,U,Z o`qlari bo`ylab bemalol erkin harakat qila oladi. Bunday elektron gaz, bu ham o`z navbatida uch o`lchamli elektron gaz deb ataladi. Masshtabiga bog`liq ravishda struktura nol’ o`lchamli (OD) yoki uch o`lchamli (3D) hisoblanadi. Bu erda D-dimention –o`lcham, massiv, o`lchov, kattalik hajm so`zlarining birinchi xarfi bo`lib, uning oldidagi raqam esa tuzilma geometrik o`lchami tartibini bildiradi.
Agar bunday elektronning harakatini biron-bir yo`nalish bo`yicha chegaralasak uning erkinlik darajasi 2 ta bo`lib qoladi, yani endi bunday elektron 2 yo`nalish (X,Y) bo`yicha erkin xarakat qila oladi. Bunday elektron gaz esa ikki o`lchamli elektron gaz deb ataladi. Kvant devorlar (KD) boshqacha aytganda, kvant chuqurliklar (KCH) –strukturalarning o`lchamlari bir yo`nalish bo`yicha qator atom oralig`idagi masofa tartibida bo`ladi, qolgan ikki yo`nalish bo`yicha esa o`lcham makroskopik qiymatga ega bo`ladi. Bu ikki o`lchamli (2D) elektron gazdir.
Agarda erkin elektronning harakatini 2 yo`nalish bo`yicha chegaralasak, endi u faqat bir yo`nalish bo`yicha erkin harakat qila oladi va erkinlik darajasi 1 ga teng bo`ladi. Mos ravishda bunday elektron gaz 1 o`lchamli elektron gaz deb ataladi. Kvant simlar (KS) yoki kvant iplar (KI)-bunda strukturalar o`lchamlari ikki yo`nalish bo`yicha bir necha atomlar orasidagi masofaga teng bo`ladi. Uchinchi yo`nalish bo`ylab esa o`lcham makroskopik qiymatga ega bo`ladi. Bu bir o`lchamli (1D)Elektron gazdir.
Agarda elektronning harakatini uchchala yo`nalish bo`yicha chegaralasak, endi u hech bir yo`nalish bo`yicha erkin harakatlana olmaydi. Uning erkinlik darajasi nolga teng bo`ladi. Mos ravishda bunday elektron nol o`lchamli elektron deb ataladi. Amalda esa bu bog`langan elektrondir. YOki kvantomexanik iborada esa uch o`lchamli potentsial o`ra ichidagi elektrondir. Kvant nuqtalar (KN) – bu strukturalarning o`lchamlari mavjud uch yo`nalish bo`yicha atomlar orasidagi masofa tartibida bo`ladi (KNlarni ba`zan sun`iy atomlar deb ham atashadi).
Metallar va yarim o`tkazgichlardagi elektronlar o`z atomlarini tark etib kristall bo`ylab erkin xarakat qilib yurishlari mumkin. Lekin aslida ular kvazierkin elektronlardir. Ular faqat kristal panjara ichida erkin harakat qilib yura oladilar, muayyan shart-sharoit bo`lmaguncha, kristalni tark eta olmaydilar. YAni, ular ham makroskopik masshtabdagi potentsial o`ra ichidagi elektronlardir. SHunday bo`lsada, soddalik uchun bunday elektronlarni erkin elektronlar deb atash qabul qilingan. Bunday elektron gaz esa uch o`lchamli elektron gaz deb xissoblanadi.
O`lchamli kvantlanishni yarim o`tkazgichlarda namoyon qilish yuqori texnologiyalar (molekulyar nurli epitaktsiya) yordamida biror taglik ustida nafaqat kristallografik tuzilishi, balki kimyoviy tarkibi ham bir-biridan farq qiladigan o`ta yupqa qatlamlar o`stirish orqali amalga oshiriladi. Bu sohadagi tadqiqot ishlari o`tgan asrning 80-yillaridan boshlandi. e`tiborlisi, asosan uchlangan birikmalar asosidagi AIx Ga1-x As qattiq qotishmalar yordamida geteroo`tishlar hosil qilish ustida tadqiqotlar olib borildi.
1950 yillarning boshlarida N. G. Basov, A. M. Proxorov va CH. Tauns elektromagnit nurlanishlar kvant sistemalarining kuchaytirish va generatsiyalashning asosiy printsiplarini ishlab chiqdilar bu esa radiochastota (mazerlar) va optik diapozonda ishlaydigan printsipial’ nurlanish manbalari yaratishga asos bo’ldi. 1960 yilda Teodor Mayman 694 nm to’lqin uzunlikda monoxromatik nurlanish impul’slarini generatsiyalaydigan yoqut kristalli asosidagi birinchi lazerni yasadi. Hozirgi paytga kelib spektrning optik diapozoni turli qismlarida nurlanadigan turli xarakteristikali- gazli, qattiq jismli, yarim o’tkazgichli ko’plab lazerlar yaratilgan.
XX asr oxiri XXI asr boshlaridagi boshqa fizika yutuqlaridan yuqori haroratli o’ta o’tkazuvchanlik hodisasining kashf etilishi va grafen olish texnologiyasi (2002yil)ni qayd etish lozim. Bu ikki tadqiqot yo’nalishi ham istoqbolli deb qaraladi, ammo ularning keng amaliy qo’llanilishi hali oldinda.
1970 yillarga kelib nazariy fizikada nisbatan tinchlik kuzatiladi, ba`zi bir olimlar hattoki “fizika krizisi” yoki “fanning oxiri” haqida gapira boshladilar. SHunday bO`lsa-da, biz mavjud nazariyalar doirasida ish olib bormoQda. Misol uchun, gravitatsion tO`lQinlar mavjudligi birinchi ishonchli kO`rsatkichlarini olindi, nisbiylik nazariyasi tushuncha bilan, shu elektromagnit va gravitatsion O`zaro ta'sir tarQalishi tezligi mos kelishi o’rganilmoqda . turli xil boshqa topshiriqlardan tashqari standart model va super simmetriya nazariyasini o’rganishga yordam qiluvchi yuqoi energiyali YAdro tadqiqotlarining Evropa tashkiloti katta adron kollayder qurildi va ishga tushirildi. 2013 yilda kollayder yordamida Xiggs bozoni mavjudligi qayd etildi bu esa standart modelni tasdiqlaydi va tugallaydi.
Li Smolin fundamental’ ahamiyatga ega bo’lgan 5ta dolzarb muammoni ajratadi uning echimi fizikaning yuqori chuqqilarga ko’tarilishiga olib keladi.
1958 y. – CH. Tauns va A. SHavlov lazer qurilmasi yasashni asosladilar.
1958 y. – A. M. Proxorov, A. SHavlov va R. Dikke zamonaviy lazer qurilma-larining asosiy konstruktiv elementi bo’lgan «ochiq turdagi rezonator»ni taklif etdilar.
1958-59 yy. – Erning ichki (J. Van-Allen) va tashqi (S. N. Vernov, A. E. CHudakov) «radiatsiya belbog’» lari kashf etildi.
1959 y. – N. G. Basov, B. M. Vul va YU. M. Popov yarim o’tkazgichlarga asos-langan lazer qurilmasini yasash g’oyasini ishlab chiqdilar.
1960 y. – N. Ramzey tomonidan tebranishlar standarti vazifasini baja-ruvchi vodorod mazeri (kogerentnie radioto’lqinlar manbai bo’lgan kvant generatori) yaratildi.
1960-61 yy. - Lazer spektroskopiyasiga asos solindi (A. SHavlov, N. Blombergen).
1960 y. – T. Meyman rubin kristalli asosida ishlaydigan lazer yaratdi;
– A. Djavan, U. R. Bennet va D. erriot geliy-neonli lazer yaratdilar.
1961 y. – magnit xossasiga ega bo’lgan yarim o’tkazgichlar kashf etildi.
1961 y. - J. Kyuntsler tomonidan yuqori o’tkazuvchanlikka va katta quvvatga ega bo’lgan magnitlar yaratildi.
1962 y. – B. Leks, U. Dumke, M. Neten va xodimlari tomonidan yarim o’tkazgichlar asosidagi lazer qurilmasi yaratildi.
1962-64 yy. –golografiyada lazerlardan foydalanish yo’lga qo’yildi. AKSH fiziklari e. Leyt va YU.Upatnieks optik golografiyani yaratdilar.
Rus fizik olimi YU. N. Denisyuk 3 o’lchamli gologrammalar hosil qilishni ko’rsatdi.
1964 y. – K. Patel SO2 asosida molekulyar lazer qurilmasini yaratdi;
1964 y. - U. Bridjes va xodimlari ionli lazer qurilmasini yaratdilar.
1964-65 yy. – J. Strouk golografik spektroskopiya asoslarini ishlab chiqdi.
1965 y. –J. Kasper va J. Pimentai tomonidan kimyoviy lazer yaratildi.
1966 y. – A M. Proxorov yangi turdagi va yuqori quvvatga ega bo’lgan gazodinamik lazer qurilmasini yaratdi;
1966 y. – P. Sorokin va J. Lankard turli organik bo’yoqlar asosida keng ishchi diapazonga ega bo’lgan lazer qurilmasini yaratdilar.
1967-68 yy. – R. 3. Sagdeev va A. A. Galeev toroidal «magnit halqalardagi» tutib turilgan plazmada zarrachalar va issiqlik harakatini (ko’chishini) ifodalovchi yangi nazariya yaratdilar.
1967 y. – A. X’yuish va J. Bell Kembridj universitetining Mallard radioastronomik observatoriyasida koinotda turli nurlanishlar manbai bo’lgan pul’sarlar (o’z magnit maydoniga ega bo’lgan neytron yulduzlar) ni kashf etishdi.
1969 y. – 21 iyulda AKSH "Apollon-11" kosmik korabli astronavtlari N. Armstrong va e. Oldrin Oy sathiga qo’nishdi.
1974 y. – S. Xoking «qora tuynuklar» da kvant zarrachalar hosil bo’lishi mexanizmini va «Buyuk kosmik portlash» ning dastlabki holatini taklif etdi.
1975 y. – I.Vyu.Kurchatov nomidagi atom energiyasi institutda yangi avlod termoyadro energetik qurilmasi “Tokamak-10” ishga tushirildi.
1977 y. – L. Lederman va xodimlar ipsilon-zarrachalarni kashf etishdi.
1980 y. – V. A. Lyubimov, E. G. Novikov, V. 3. Nozik, E. F. Tret’yakov va V. S. Koziklar tomonidan «tinch holatdagi» neytrino o’z massasiga ega bo’lishi qayd etildi.
2.2. 1980 – 2000 yillarda fizika sohasidagi kashfiyotlar
XX asrning 80 yillarida elementar zarrachalar fizikasi shiddat bilan rivojlandi, jumladan, D.I.Mendeleev davriy jadvalida 108-116 nomerlarda kimyoviy elementlar va ularning bir qator izotoplari yadro reaktsiyalari natijasida sintez qilindi va fiziko-kimyoviy ko’rsatkichlari tadqiq etildi.
1981 y. – Evropa yadro tadqiqotlari markazida proton-antiproton (62 va 600 GeV quvvatga ega ) zarrachalar asosida qurilma yaratildi.
1983 y. – K. Rubbia va xodimlari tomnidan Evropa yadro tadqiqotlari markazida W-bozon kashf etildi.
|
