|
Buxoro davlat universiteti
|
| bet | 7/14 | | Sana | 22.11.2020 | | Hajmi | 0.51 Mb. | | #12654 |
Rezerford bu hodisalarni umumlashtirib atom markazida juda katta massali musbat zaryadlangan yadro va atrofida elektron joylashgan degan gipotezani berdi va isbotladi. Rezerfordni atomni planetar modelidan oldinroq U. Tomson fikrini rivojlantirib D.D. Tomson uzining Tomson modelini berdi. Bu Tomson modeliga muvofiq atom musbat zaryadlangan sferadan tuzilgan bo’lib, bu sfera ichida elektronlar suzib yuradi. Rezerford tajribalari bu modelni to’g’riligini tasdiqlamaganligidan atomni planetar modeli qabul qilindi. Bor bu tajriba natijalariga asoslanib o’zining mashhur postulatlarini ishlab chiqdi. (Frank va Gerts tajribalarida simob bug’lari elektronlar bilan to’qnashganida faqat uzuq-uzuq energiya miqdorlarini yutadi).
A. Zommerfel’d bitta energetik sathda bir necha orbitalar bo’lishi mumkin. Bu orbitalar o’zlarining kichik yarim o’qlari bilan farq qilishi mumkin (aynish). Agar relyativistik massani hisobga olsak, ya`ni elektron massasini tezlikka bog’liqligini hisobga olsak, aynish bo’lmaydi, spektral chiziqlar yaqin komponentalarga ajralishi (yupqa struktura) hosil bo’ladi. Zommerfel’d yangi azimutal kvant sonini kiritib fazoviy kvantlanishda azimut al kvant soni o’zgarishini kiritishi bilan normal Zeeman effektini tushuntirdi. SHunday qilib, atom strukturasini asta-sekin aniqlay boshlandi. Bol’tsman soni va Plank doimiyliklarini tajribada aniqladilar. Perren 1908 yilda Avogadro sonini aniqladi. Amerikalik Milliken (1868-1953) elektron zaryadini aniqladi. SHu davrga kelib atom tuzilishi haqida etarlik ilmiy dalillar to’plangan bo’lsada, bunday tuzilishning to’liq fizikaviy asoslari aniqlanmagan edi.
Milliken “atom va elektronlar dunyosi o’zlarining aniqligi va go’zal tuzilishi bilan fiziklar ko’zlarini mahliyo qildilar” deb aytgan edi. Ana shu davrda atomlar ichida to’lqinlarning hosil bo’lishi aniq emas edi. Bu yangi kashfiyotlar mexanistik fizika g’oyalarini buza boshladi. Massa o’zgarmas degan tushuncha puchga chiqdi, materiya yo’qoldi deb talqin qiluvchilar ham bo’ldilar. Doimiy kattaliklar bu xom xayol xaqiqat, bu kishining tasavvuri, materiya yo’q, ong mahsuli bor deguvchilar ham bor edi.
Fiziklar har qanday massaga ma`lum miqdorda energiya mos keladi, massa va energiya bir biriga  orqali bog’langan. Katta tezliklarda jism massasi oshadi, buning ma`nosi shuki, katta tezliklarda jism energiyasi oshadi, energiya oshish natijasida massa xam oshadi. Fazo va vaqt deformatsiyalanadi, natijada uning egriligi o’zgaradi, bu o’zgarish natijasida tortishish maydoni o’zgaradi. Ana shu yangicha hodisalarni tushuntirib beradigan fizikaviy qarashlar zarur edi.
Elektron ochilishi elektr va magnit hodisalarini aks ettiruvchi nazariyaga katta ta`sir ko’rsatdi. Maksvell tenglamalariga elektr va magnit kirituvchanlik, elektr o’tkazuvchanlik, emprik doimiyliklar deb qaralgan bo’lsa endi 1900 yilda Drude va (1904-1905 yillarda) T.A. Lorents (tomonlaridan) elektr o’tkazuvchanlik nazariyasini ishlab chiqdilar. Bu nazariya asosida erkin elektronlar bor degan g’oya etar edi. Bu nazariya Om qonuni, Joul’-Lents qonuni, Videman-Frants qonunlarini isbotlab berdi. Richardson termoelektron tokni temperaturaga bog’lanish formulasini, Lengmyur termoelektron tokni kuchlanishga bog’liqligini aniqladi. Diod, triod va boshqa xil elektron lampalarni paydo bo’lishi yangi elektronika fanini va elektronika sanoatini hosil bo’lishiga sabab bo’ldi. Lekin, Komerling-Onnes (1853-1926) tomonidan ochilgan o’ta utkazuvchanlik hodisasi, qarshilikni ma`lum temperaturada nolgacha kamayishini tushuntirib bo’lmas edi. Born ionli kristallik panjarani (NaSl, KSl) xususiyatlarini elektron nazariyasidan foydalanib tahlil qilganidan so’ng qattiq jismlar uchun elektr nazariyasini (qattiq jism fizikasini) asosiy tomonlarini ishlab chiqdi. U “Qattiq jismlarning elastiklik kuchlari o’z mohiyati bilan elektrik kuchlardir” deb tushuntirdi. 1919 yilda D.S. Rojdestvenskiy atom abadiy mavjudligini bilamiz, biz uni tushunamizmi? - yo’q tushunmaymiz, chunki elektrodinamika qonunlariga asosan elektron yadroga kelib tushishi kerak, lekin kelib tushmaydi deb aytadi. Nurlanish jarayonining mexanizmi, nur yutish mexanizmi va boshqa fizikaviy hodisalarni fizikaviy, elektromagnit manzarasini tasvirlash dolzarb masala bo’lib qoldi.
Bu masalalarni Kvant fizikasi hal qildi. Bunda asosiy g’oya kvantlanish, ya`ni uzuq-uzuq nur chiqarish yoki yutish, uzuq-uzuq energiya yoki impul’sga ega bo’lishdir. Bu g’oya Plankni qora nurlanish bo’yicha ishidan boshlanib eynshteyn va boshqalar tomonidan davom ettirildi. eynshteyn ignali nurlanish g’oyasini kiritdi.
Eynshteyn atom va nurlanuvchi maydon orasida muvozanat bo’lganida yutgan va chiqargan energiyalar teng bo’lishi lozim deb oldi. Atomlar nurlanishi bor postulatlariga muvofiq ikki qismdan: 1) spontan, atomni o’z o’zidan yuqori energetik sathdan pastgi energetik sathga o’tishi natijasida; 2) induktsiya orqali nurlanish atomni o’rab olgan nurlanishlar natijasida, bo’ladi deb oladi. Induktsiyali nurlanish rag’batlantiruvchi nurlanish ham deyiladi. bunday nurlanish optik kvant generatorlari va kuchaytirgichlarda ishlatildi. eynshteynning yorug’lik kvantlari g’oyasini 1922 yilda SHredinger ishlatib
 (1.2.3)
|
| |
