20
Yuqoridagi misra X tomlik To‘la asarlar to‘plamidan o‘rin olgan
doston
matnida quyidagicha keltirilgan:
Shohid ochib chehra bu ko‘zgu anga,
Ul ne qilib, ko‘rguzubon bu anga.
9
Misralardagi turli xillikni yuzaga keltirgan so‘zlar “shohid etib” va “shohid
ochib”dir. Lug‘atlarda ”shohid” so‘zining “guvoh”
bilan bir qatorda, “go‘zal,
dilbar” ma’nolari ham uchraydi. Ushbu baytni tahlil qilish davomida yuqoridagi
baytlarga ham murojaat qilamiz. Yuqoridagi bayt mazmuni quyidagicha:
Alloh
yuzida nima yashiringan bo‘lsa, ularning hammasi habibi yuzida ham namoyon
bo‘ladi. Uning chehrasi go‘zal bo‘lib, bu ko‘zgudir. U nimaki qilsa ko‘zgu unga
ko‘rsatadi.
Kufr biyik
tog‘ig‘a solib shikast,
Yerga bo‘lub past butu butparast.
10
Yuqoridagi misradagi “tog‘ig‘a” so‘zi To‘la asarlar to‘plamidagi doston
matnida
“toqig‘a” tarzida tuzatilgan. Bayt mazmunini sharhlash davomida bu
tuzatish asosli ekanligiga guvoh bo‘lamiz. “Toq” so‘zi “gumbaz, mehrob va
tokchalarning tepasidagi qayrilma qismi” ma’nolarida qo‘llaniladi.
Baytdan
kofirlik buyuklik toqiga shikast yetkazgan bo‘lib, shunda butlar va butparastlar
ham yerga tiz cho‘kkan edi degan ma’no anglashiladi. Birinchi misrada “toqig‘a”
so‘zining o‘rinli qo‘llanilganiga
sabab qilib, keyingi misrada “yer” so‘zining
qo‘llanilganligini ko‘rsatish mumkin. Shoir bu misrada “toq” va “yer” so‘zlarini
qo‘llash orqali tazod san’atining yorqin namunasini yaratgan.
Zoting edi
javhari ulviy najod,
Tutmadi yer soyasi birla savod.
11
Yuqoridagi bayt To‘la asarlar to‘plamidan o‘rin
olgan doston matnida
quyidagicha keltirilgan:
Zoting edi
gavhari ulviy najod,
9
Alisher Navoiy. To`la asarlar to`plami. 6-jild. Toshkent. 2012. 27-bet.
10
АлишерНавоий. Мукаммал асарлар тўплами.7 том. – Тошкент. “Фан”.1991. 35б.
11
Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами.7 том. – Тошкент. “Фан”.1991. 38б.
21
Tutmadi yer soyasi birla savod.
12
Kim yuzin
ayblab qaro g‘amnok erur,
Shaqqi emaskim, yoqosi chok erur.
13
Yuqoridagi misra To‘la asarlar to‘plamidan o‘rin olgan doston matnida
quyidagidek yozilgan:
Kim yuzin
aylab qaro g‘amnok erur,
Shaqqi emaskim, yoqosi chok erur.
14
Bu yerda turli xil yozilgan so‘zlar “ayblab” va “aylab” so‘zlarigina emas,
balki har ikkala nashrda ham bir xilda yozilgan “shaqqi” so‘zi hamdir. Bu so‘z
ilmiy-tanqidiy matnda “shaqiy” tarzida yozilgan. Agar bu so‘z “shaqqi” bo‘lganida
“qof” harfida tashdid belgisi qo‘llanilgan bo‘lar edi. Birinchi misrada qo‘llangan
“ayblab” so‘zi ham ilmiy-tanqidiy matnda “ب لاىا” tarzida yozilgan. Baytda
so‘zlarning qay biri o‘rinli foydalanilganinini bilish
uchun bayt mazmuniga ham
e’tibor qaratish lozim: Kim yuzini qora qilib g‘amda ekan, u baxtsiz , omadsiz
emas, balki yoqasi chokdir.
