18
“HAYRAT UL-ABROR” DOSTONINING MATNIY XUSUSIYATLARI
Amonova Zilola Qodirovna
Buxoro davlat universiteti dotsenti, f.f.d.
Murodova Gulchehra Azamat qizi
Buxoro davlat universitetining
Pedagogika instituti o‘qituvchisi.
O‘zbek mumtoz adabiyotini chuqur o‘rganish va tahlil qilishda qo‘lyozma va
toshbosma manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, Alisher Navoiy adabiy
merosi qo‘lyozmalarining topilishi ijodkor asarlarini yanada izchil o‘rganishni
taqozo qilmoqda. Alisher Navoiy asarlari uzoq davrlar mobaynida xattot va
kotiblar tomonidan ko‘chirilib, avloddan avlodga yetkazilgan bo‘lsa, keyinchalik
litografik usulda yanada ommalashdi. Ulug‘ shoirning asrlar davomida eng ko‘p
tarqalgan asari shubhasiz, “Xamsa” bo‘lib, uning yaxlit
bir kitob holida nashr
qilinishi hamda mukammal matnning yaratilishi Porso Shamsiyev nomi bilan
bog‘liq. Porso Shamsiyev yaratgan ilmiy-tanqidiy matn asosida “Hayrat ul-abror”
dostoni ham bir necha bor nashr qilindi. Doston matni Alisher Navoiy XV tomlik
asarlar to‘plamining 6-tomidan, XX tomlik Mukammal asarlar to‘plamining 7-
tomidan, X jildlik To‘la asarlar to‘plamining 6-jildidan o‘rin olgan. Ammo
yuqoridagi nashrlarni qiyoslash davomida ma’noviy tafovut va orfografik xatolar
ham ko‘zga tashlanadi. Alisher Navoiy ”Xamsa” dostonlarining barchasi uchun
xos xususiyatlardan biri, ularning an’anaviy kirish boblar bilan boshlanganidadir.
“Hayrat ul-abror” dostoni
boshlanmasida ham basmala, hamd, munojot bilan bir
qatorda, besh na’t, so‘z ta’rifi, ko‘ngil tavsifi keltirilgan boblar ham uchraydi.
Quyida ular doston nashrlari bilan o‘zaro qiyoslanib, farqli xususiyatlari tahlilga
tortilgan.
Zoviyayi
jismg‘a har zotdin,
19
Ruh yoqib sham’ bu mishkotdin.
5
Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ta’rifi keltirilgan
yuqoridagi misra
Mukammal asarlar to‘plamidan o‘rin olgan doston matnida quyidagidek berilgan:
Zoviyayi
hashmg‘a har zotdin,
Ruh yoqib sham’ bu mishkotdin.
6
Yuqoridagi so‘zlarning qay biri to‘g‘ri ekanligini aniqlashdan oldin bayt
mazmuniga va har ikkala so‘zning ma’nosiga e’tibor qaratish lozim.
Bayt mazmuni
quyidagicha: Jism ya’niki tana qismlariga yig‘ilgan
har narsaning asl Zotidan
namunalar joylashtirilgan tokchaga ruh sham yoqdi. Bu yerda “jism” so‘zi tana
ma’nosida qo‘llangan. “Hashm” esa lug‘atlarda uchramaydi. Misralarda
so‘zlarning turli xil o‘qilganiga sabab qilib so‘zlarning shakl jihatdan bir-biriga
o‘xshash ekanligini korsatish mumkin. Doston ilmiy-tanqidiy matnida ham bu so‘z
هغ مسج tarzida qo‘llangan.
Quyidagi misrada ham so‘z qo‘llash bilan bog‘liq har xillik kuzatiladi:
“Ho”i muhabbat
sanga –o‘qdur nasib,
Kim seni haq dedi o‘ziga habib.
7
Birinchi misradagi “sanga” so‘zi To‘la asarlar to‘plamidan o‘rin olgan doston
matnida
“anga” tarzida keltirilgan. Bir qaraganda so‘zlarning har ikkalasi ham
bayt mazmuniga to‘g‘ri keladi. Ammo ikkinchi misrada “seni” olmoshi qo‘llangan
paytda birinchi misrada “sanga” so‘zini qo‘llash o‘rinli bo‘ladi. Bayt mazmuni
quyidagicha: “Ho”si (Muhammad (s.a.v.)dagi “he” harfi nazarda tutilgan.) senga
muhabbat nasib bo‘lganini anglatib, Alloh seni o‘ziga habib dedi. Asar ilmiy-
tanqidiy matnida ham bu so‘z “sanga” tarzida qo‘llanilgan.
