Kalit so‘zlar: tembr, bo‘yoq, madaniy, ilmiy, risola, milliy, cholg‘u,
tavsif, an’anaviy, ipak
Dutor (fors. را تود) — O‘rta
Osiyo, Eron va
janubiy
Osiyoda tarqalgan
an’anaviy ikki torli musiqa asbobidir. Nomi fors tilidan “ikki tor”—“ dutor” ya’ne
ikita torli bo‘ladi. Dutor XV asr atroflarida paydo bo‘lgan. Dutor tut, o‘rik,
yong‘oq yog‘ochlaridan yasaladi. Dutorning qorni o‘nga yaqin yupqa taxtakachni
egib, bir-biriga yopishtirilib yasaladi. Buning ustidan qopqoq yopiladi va tayyor
bo‘lgan qorin dastaga ulanadi. Torgir yoki tor ilgak dutorning ikki simini ko‘tarib
turadi. Dutorning dastasi ingichka uzun bo‘ladi.
Boshqa torli asboblarda odatda metal pardalar bo‘lsa, dutorda dastasiga
o‘ralgan 15 ga yaqin ipak parda bo‘ladi. Zamonaviy dutorlarning pardalari ba’zan
yog‘och yoki suyakdan yasaladi. Dutor dastasi suyak, sadaf bilan bezaladi. Dutor
torlari avvaliga ichakdan, keyin ipakdan tayyorlanar edi. Zamonaviy dutor
torlari neylondan qilinadi. Dutorda bir yarim oktava atrofidagi diatonik-xromatik
gamma bor. Dutor uchun xalq orasida maxsus kuylar yaratilgan. Bular safiga
“To‘rg‘ay”, “Farg‘onacha”, “Tanovar”, “Munojot”, “Rohat”, “Jigarpora”,
“Dilxiroj”, “Chertmak”, “Shafoat”, “Suvora”, “Qo‘shtor” kabi kuylarini kiritish
mumkin. Dutor (fors— ikki tor) torli chertma milliy musiqa cholg‘usi. O‘zbek,
tojik, uyg‘ur, turkman, qoraqalpoq xalqlari orasida keng tarqalgan. O‘zbek Dutori
muloyim, nafis va shirali ovozi bilan boshqa cholg‘ulardan ajralib turadi. U asosan
849
tut, o‘rik yog‘ochlaridan yasaladi. Cholg‘uning kosaxonasi (rezonatori) 8—12 ta
yupqa, bir-biriga yonmayon yopishtirilgan taxtacha (qovurg‘a) dan ishlanadi.
Kosaxonaning ustki, ochiq qismiga yupqa qopqoq yopiladi va kosaxona bo‘g‘iz
orqali dastaga ulanadi. Dutorning uzun va ingichka dastasiga 13—17 ta parda
bog‘lanadi. Kosaxona va dastaga suyak va sadafdan ishlangan bezak naqshlar
o‘yib yopishtiriladi. Torlari ipak iplaridan eshiladi. Ular Tanavor sozi (kvarta),
Munojot sozi (kvinta), Qo‘shtor sozi (unison)ga sozlanadi. Uyg‘urlarda Dutor
kattaroq shaklda, Turkmanistonda fakat o‘yma (qazma) turi, Xorazm va
Qoraqalpog‘istonda kosaxonasi qovurg‘alik Dutorlar bilan birga hajmi kichik,
o‘yma xillari ham uchraydi. Dutor yakkanavoz va jo‘rnavoz cholg‘u sozi bo‘lib,
sozandadan katta ijro mahoratini talab etadi. Dutorda yakka zarb, qo‘shzarb, bilak
zarb, bidratma, teskari zarb kabi ijro usullari mavjud. Dutor haqidagi dastlabki
yozma ma’lumotlarni Navoiyning zamondoshi Zaynulobidin al-Husayniy
“Musiqaning ilmiy va amaliy qoidalari” nomli risolasi (16-bobi)da uchratamiz.
16—17-asrlarda “Dutoriy” taxallusi bilan ijod etgan (hirotlik Yusuf Mavdudiy
Dutoriy, mashhadlik Mirquliy Dutoriy kabi) sozandalarning nomlari manbalarda
saqlangan. Hozirda milliy Dutor ijrochiligining o‘ziga xos uslublari 4 ta asosiy
(Andijon, Toshkent, Samarqand va Xorazm) maktablari orqali namoyon bo‘ladi.
20-asrda Andijon maktabi namoyandalaridan Dorip dutorchi, M. Najmiddinov, O.
Rustamov, K.Jabborov, Farg‘onada Qo‘zixon Madrahimov ijrosida “Nolish”,
“Cho‘pon”, “Andijon Kurdi”, “Andijon Sayqali”, “Tuya bo‘zloq”, “Qo‘shtor”;
Toshkent maktabi yirik vakillaridan Solixon Hoji, A.Vahobov, F.Sodiqov,
M.Yunusov, T.Alimatov, Z.Obidov, S.Yo‘ldoshevlar talqinida “Sharob 1,2”,
“Shafoat 1,2,3”, “Toshkent Sayqali”, “Toshkent Kurdi”, “Rajabiy 1,2”, “Kurash”,
“Dutor Bayoti”, “Dutor Navosi”; Samarqand maktabi ustozlaridan Hoji Abdulaziz
Abdurasulov, Qori Siroj Yusupovlar ijrosida “Guluzorim”, “Bebokcha”,
“Bozurgoniy”, “Gullar vodiysi”; Xorazm maktabi vakillaridan N.Boltayev,
Y.Jabborovlar ijrosida “Qoradali”, “Aliqambar”, “Saqili Navo” singari mumtoz
850
kuylarda o‘z ifodasini topgan. 1970-yilardan yakka Dutorda Shashmaqom cholg‘u
va ashula yo‘llari ham ijro etila boshlandi. O‘zbek bastakorlaridan N.Hasanov
“Gilos”, F.Sodiqov “Dutorim”, S.Yo‘ldoshev, “Dil kuylasin”, Z. Obidov “Tog‘
go‘zali”, O. Qosimov “Yangra sozim” kabi asarlarni Dutor uchun yaratdilar.
|
