1200
0 C
haroratda gidrooksidlar
2Al(OH)
3
→ Al
2
O
3
+ H
2
O
uchun qo’llanadi.
Xlorlovchi kuydirish oksid yoki sulfidlarni suvda eruvchan yoki uchuvchan
xloridlarlarga aylantirish uchun o’tkazilib, Mg, Ti, Zr, Hf, Sn olish texnologiyasida
qo’llanadi. Rangli metallar metallurgiyasida xlor va xloridlar 1786 yilda rudadan
oltinni va kumushni, 1877 yilda misni ajratib olishda qo’llanila boshladi.
Bir qator metallarni (uran, berilliy) ishlab
chiqarish texnologiyasida
xlorlovchi kuydirishga o’xshash
ftorlovchi kuydirish usuli qo’llanadi. Ftorlovchi
kuydirishning maqsadi – metall oksidlarni ftoridlarga aylantirishdir. Masalan: 500-
700
0 C
haroratda UO
2
+ 4HF = UF
4
+ H
2
O.
Metallurgik eritish – yuqori haroratda, ko’pchilik hollarda qayta
ishlanayotgan materialni to’liq erishi bilan boradigan pirometallurgik jarayondir.
Eritishning ikkita usuli mavjud: rudali va tozalovchi.
Rudali eritishda ruda yoki konsentrat (to’g’ridan-to’g’ri
yoki oldindan
tayyorlanib) qayta ishlanadi. Asosiy kimyoviy jarayonlarni borishi bo’yicha rudali
eritish quyidagi turlarga bo’linadi:
1.
Tiklovchi eritish – rudalardan metall olishning eng qadimgi usuli bo’lib,
bu jarayonda oksidli birikmalar uglerodli qaytaruvchilar bilan qaytarib metall
olinadi va keraksiz jinsni shlakka o’tkaziladi. Umumiy holda erish qo’yidagi
sxema bilan ifodalanadi:
(MeO, SiO
2
, CaO, Fe
2
O
3
) + C + O
2
,N
2
→ Me + (SiO
2
, CaO, FeO) + CO
2
, N
2
ruda metall shlak gazlar
Rangli metallurgiyada tiklovchi eritish qo’rg’oshin
va qalay ishlab
chiqarishda qo’llaniladi.
2.
Shteyn olish uchun eritish ayrim og’ir rangli metall rudalarini (mis,
nikel) qayta ishlaganda, ajratib olinayotgan metallni shteyn (sulfidlar aralashmasi)
deb nomlangan yarim tayyor mahsulotga o’tkazish uchun ishlatiladi. Shteyndan
tashqari o’zida ruda oksidlari va flyuslarni jamlagan shlak olinadi.
Shteyn
olish uchun eritish neytral, oksidlab – qaytaruvchi, oksidlovchi
muhitda olib borish mumkin. Oksidlovchi sharoitda erish jarayoni olib borilganda
temir sulfidining bir qismi oksidlanishi natijasida va uni oksidlarini shlakka o’tishi
natijasida ajratib olinayotgan metall miqdori ko’p bo’lgan shteyn olinadi. Bunday
eritishni jamlovchi eritish ham deb atashadi.
Mis ruda va boyitmalarini shteynga eritish qo’yidagi sxema bo’yicha boradi:
(CuFeS
2
, FeS
2
, SiO
2
, CaO)+(SiO
2
, CaO)+(O
2
, N
2
)→
ruda
yoki konsentrat flyus havo
→ (Cu
2
S, FeS)+(FeO, SiO
2
, CaO)+(SO
2
, N
2
)
shteyn shlak gazlar
3) Qayta ishlanayotgan xom ashyoni elektrolizyorda eritish natijasida
olinadigan oksid yoki xlorid eritmalariga o’zgarmas tok ta’sir
qilganda hosil
bo’lgan erigan tuzlarni elektroliz qilish –
elektrolitik eritish deyiladi.
Eritmalarni elektroliz qilish quyidagi sxema bo’yicha boradi:
eritmani elektrolitik dissosiasiyalash MeO(MeCI
2
)→Me
2+
+O
2-
(2CI);
Katodli jarayon: Me
2+
+ 2e → Me
Anodli jarayon: O
2-
- 2e → O
2
↑ yoki 2Cl
-
- 2e → Cl
2
↑
Natijada katodda suyuq yoki quyuq xolda metall, anodda esa gaz ajraladi.
Erigan tuzlarni elektroliz qilish jarayoni deyarli hamma metallarni olish
uchun qo’llasa bo’ladi, biroq bu usulning qimmatligi sababli,
boshqa eritish
usullari ishlatib bo’lmaydigan paytda qo’llaniladi. Eritmalarni elektroliz qilish
usuli alyuminiy, magniy va boshqa engil va noyob metallarni olishda ishlatiladi.
4. Qiyin qaytariladigan metallar olishda, metallarga singuvchanlik qobiliyati
bor uglerodli qaytaruvchilar ishlatilganda, karbid Me
x
S hosil bo’lish yuz beradigan
jarayon
metallotermik eritish deyiladi. Bir qator engil va noyob metallar olishda
metallotermik usuldan keng foydalaniladi.
5.
Reaksion eritish qayta ishlanayotgan xom ashyo tarkibida bir vaqtning
o’zida sulfid va oksidlarning o’zaro ta’siri natijasida metall olishga asoslangan:
2MeO + MeS → 3Me + SO
2
.
Reaksiyali eritish usuli bilan mis shteynlarini
konverterlash jarayonida
xomaki mis va qo’rg’oshin olinadi.
