1. Кirish
1.1. Gips qurilish materiallari va buyumlarini ishlab chiqarish uchun
ishlatiladigan mineral sifatida.
Gips sul`fat sinfidagi tabiatda keng tarqalgan mineral hisoblanadi.
Tabiiy
gipsning quyidagi turlari ma’lum: gips shpati, tolali gips yoki selenit, donali gips,
tangali gips, zich gips, ilon tosh, tuproqli gips (gaja). Tashqi ko`rinishi bo`yicha
gips rangsiz, shaffof, ba’zida kulrang, to`q kulrang, yashil hattoki qora ranglarda
bo`lishi mumkin. Gipsni rangi undagi u yoki bu aralashma bilan aniqlanadi. Gips
dengiz va sho`r ko`l to`yingan aralashmalaridan ajralgan tuztosh va angidrit
birlashmasidan hosil bo`ladi. Boshqa hollarda u ko`l cho`kmalari qatlamlarida
hosil bo`ladi (El`ton, O`lik dengiz). Gips yumshoq mineral bo`lib hisoblanadi.
Moos bo`yicha uning qattiqligi 1,5-2,0 ni tashqil etadi.
Gipsning zichligi
_2,32 g/sm³. Egiluvchan, ammo elastik emas. Yaltirashi- shishasimon. Belgisi –
oq. Gips ko`proq ruda topilmalari zonasida cho`kma tog` jinslari tomonidan hosil
bo`ladi. 32,56% ni SαO, 46,51% ni ЅO2 va 20,93% ni suv tashqil etadi. Gipsning
kimyoviy formulasi SαЅO4 · 2H
2
O bo`lgani uchun bu tog` jinsi ikki suvli gips
deb ataladi.
Gips suvda kam eriydi, uning SαЅO4 ga nisbatan erish ko`rsatgichi
harorat 20ºS bulganda 1 litr suvda 2,05 gr.ni tashqil etadi. Gips konlari
Germaniya,Avstriya, Shveysariya, Angliya, Ukraina, Rossiya . Moldova, Italiya.
Fransiya, Chili va boshqa ko`pgina mamlakatlarda mavjud.
Angidrit yunoncha so`z bo`lib, suvsiz degan ma’noni anglatadi.
Bu nom
mineralga va undan tashkil topgan tog` jinsiga nisbatan ishlatiladi. Кimyoviy
formulasi - SαЅO4 – kalsiy sul`fati. Moos bo`yicha uning qattiqligi – 3…4.
Zichligi 2,9…3,0 g/sm³. Yaltirashi shishasimon perlamutr. Shaffob va
shaffobmas bo`lishi mumkin.
Angidritning rangi oq, kulrang, moviy, qizil,
ba’zida rangsiz hollarda uchraydi. Mo`rt. Yuqori bosim ostida, gipsning
degidratatsiyasi natijasida gips va toshtuz bilan birgalikda shakllanadi.
Angidritning uchraydigan rayonlari – Germaniya, Shveytsariya, Avstriya, Chili.
Yuza zonalarida angidrit o`zgaruvchan bo`lib, gidratatsiya
natijasida gipsga
aylanadi.
Gipsning ko`rinishlaridan biri, bu alebastr yoki donador gips hisoblanadi, u
zich oq yoki marmarga o`xshash tog` jinsi ko`rinishida bo`ladi.
Albastrning eng mashhur zaxirasi Toskan (Italiya) va Albastronda (Misr)
joylashgan. Qurilish materiallari industriyasida,
alebastr deb, ta’biiy ikki suvli
gipsni 150-160 ºS harorat ostida kuydirish natijasida yarim gidratli kal`siy
sul`fatiga SαЅO4 · 0,5H
2
O aylanganga qadar hosil bo`lgan maxsulotga aytiladi.
Bu esa qurilish gipsining asosiy tashqil etuvchi qismi bo`lib hisoblanadi. Bu
aylanish kuydirish jarayonida quyidagi sxema asosida kechadi:
SαЅO
4
· 2H
2
O = SαЅO
4
· 0,5N
2
O + 1,5 H
2
O (1.1)
Yarim suvli gipsning nazariy tarkibi: 38,63% SaO, 55,16% SO3 va 6,21%
N2O. Yarim gidratning zichligi 2,6…2,75 g/sm³.
Tabiatda tabiiy ikki suvli gips va angidritning keng tarqalganligi gipsli
bog`lovchi materiallarni ishlab chiqarish uchun maxsulot
sifatida qarashga asos
bo`ladi. Gipsli bog`lovchi materiallar bundan 4500 yil oldin Misr piramidalarining
qurilishida ishlatilganligi tarixdan bizga ma’lum.
Tabiiy gipsni kuydirish asosida havoyi bog`lovchi ashyo hosil bo`lib, u
gipsli qurilish buyumlarini ishlab chiqarishda asosiy material bo`lib xizmat qiladi,
uni sanoatda ishlab chiqarish barcha qit’alarda joylashgan rivojlangan davlatlarda
tashqil etilgan.
