26
5. Har bir xodim ishni bajarish jaryonida shaxsiy intizom va mas'uliyatga
asoslangan bo'lishi kerak; u o'z vazifalarini aniq ifodalashi va umumiy ish uchun
shaxsiy hissasini baholash imkoniyatiga ega bo'lishi kerak.
Xususiy boshqaruv tamoyillariga quyidagilar kiradi:
boshqaruvning ilmiy asosliligi printsipi;
davlat qonuniyligi printsipi; obyekt va boshqaruv subyektining
organik yaxlitligi printsipi;
ierarxiya va geribildirim tamoyili;
rejalashtirish tamoyili;
markazlashtirish va markazsizlashtirishni birlashtirish printsipi;
motivatsiya tamoyili;
xususiy muxtoriyat va erkinlik tamoyili;
tashkilotdagi har bir xodimning huquqlari, majburiyatlari va
mas'uliyatini birlashtirish printsipi;
boshqaruv tizimining barqarorligi va harakatchanligi printsipi;
boshqaruvni demokratlashtirish printsipi.
Muammolarni hal qilish va boshqaruv tamoyillarini turli usullarni qo'llash
orqali amalga oshiriladi
18
.
Boshqaruv usullari-
bu maqsadlarga erishish uchun boshqariladigan
obyektga ta'sir qilish shakllari va usullari to'plami.
Quyidagi asosiy boshqaruv
usullari mavjud: tashkiliy-ma'muriy usullar; iqtisodiy usullar; ijtimoiy-psixologik
usullar; evristik usullar.
Boshqaruvning tashkiliy - ma'muriy usullari
– jamoaning aniq intizomi va
tartibini ta'minlaydi. Rahbar bu usullarni ma'mur sifatida, mehnat va xo'jalik
qonunchiligining huquqiy hujjatlariga asoslanib,
hokimiyat subyekti sifatida
qo'llaydi. Ushbu usullardan foydalanishning asosiy maqsadlari: mehnat
munosabatlarini huquqiy tartibga solish, qonuniylikni mustahkamlash, korxona va
uning xodimlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish.
Tashkiliy va ma'muriy usullar yozma yoki og'zaki ravishda berilgan
takliflar, buyruqlar, operatsion ko'rsatmalar, ularning bajarilishini nazorat qilish,
18
Жариков Е.С.
Психология управления. — М.: МЦФЭР, 2002.
27
mehnat intizomini saqlab turish uchun ma'muriy vositalar tizimi va boshqalar
orqali shaxsga va jamoaga bevosita ta'sir ko'rsatadi
19
;
majburiy ko'rsatmalar (buyruq, taqiq);
muvofiqlashtiruvchi chora-tadbirlar (maslahat, kelishuv);
tavsiyalar, tushuntirishlar, istaklar, takliflar.
Aslida, tashkiliy va ma'muriy usullar - ayniqsa, ishdan bo'shatilgan xodimlar
uchun majburiy shakl va usullardir. Ongli ishchilar uchun bu usullar tavsiyalar va
istaklar shaklida xayrixoh bo'lishi kerak. Vazifalarni belgilash va ularni hal qilish
uchun rag'batlantiruvchi shart-sharoitlarni yaratish orqali amalga oshiriladigan
bevosita ta'sir usullari eng samarali hisoblanadi.
Iqtisodiy boshqaruv texnikasi
xodimlarga ta'sir ko'rsatishning asosiy
ustunini ifodalaydi. Buning sababi shundaki, ular butun jamoaning ehtiyojlarini va
xususan, shaxsning ehtiyojlarini qondirishdadir. Iqtisodiy usullar - mehnat
faoliyatiga va tashkilotning zaxiralarini aniqlashga yordam beradi. Bugungi kunda
moddiy rag'batlantirish intizomni mustahkamlash va mehnat unumdorligini
oshirishda muhim omil bo‘lib qolmoqda.
Rahbar, xodimning shaxsiy iqtisodiy manfaatlaridan foydalanib, butun
tashkilot foydasiga yuqori fidoyilikka erishishi mumkin.
Iqtisodiy usullar tashkilotning mustaqilligini kengaytirish sharoitida, jamoa
daromad (foyda), ish haqi va uning iqtisodiy manfaatlarini
amalga oshiradigan
moddiy mablag'larni tasarruf qilganda yanada samarali bo'ladi. Tashkilotni
boshqarishda iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun rejalashtirish, narxlash,
moliyalashtirish va hokazolarning matematik modellariga asoslangan iqtisodiy va
matematik usullar qo'llaniladi.
Boshqaruvning ijtimoiy-psixologik usullari -
xodimlarning ijtimoiy
faolligini oshirish, jamoada sog'lom ma'naviy-psixologik
muhitni yaratish,
jamoatchilik tuyg'usini tarbiyalash, do'stona o'zaro yordam ko'rsatish maqsadida
qo'llaniladi. Ular ish uchun axloqiy rag'batlardan foydalanishga, ma'muriy
topshiriqlarni ongli tarzda xodimning ichki ehtiyoji uchun psixologik metodlar
yordamida shaxsga ta'sir ko'rsatishga asoslangan. Bunga shaxsiy misol, ishonch,
taklif, rag'batlantirish, majburlash kabi usullar orqali erishiladi.
Evristik boshqaruv usullari –
bu mantiqiy metodlar va intuitiv taxminlar
tizimi bo'lib, u menejerga o'zlari o'rgangan bilim va ko'nikmalar
bilan hal
etilmaydigan muammolarni hal qilishga imkon beradi. Ushbu usullar menejer
19
Батаршев, А.В. Психология личности и общения. / А.В. Батаршев. – М.: Владос, 2004. – 246 с.
28
kutilmagan, o'ta og'ir sharoitlarda, algoritmga ega bo'lmagan, to'liq ma'lumot va
variantlarni qidirish uchun vaqt ajratadigan hollarda qo'llaniladi.
Evristik va
anaxiomatization
boshqaruv usullari
(yunon. axia-qiymat va an-salbiy zarracha),
bu ikkinchi darajali belgilarni olib tashlash, vaziyatning ayrim shartlarini e'tiborsiz
qoldirishdir
.
Anaxiomatizatsiya matematik modellarni yaratish va kompyuterdan
foydalanish uchun zarur usuldir. Kompyuter mumkin bo'lgan variantlarni ko'rib
chiqadi va rasmiy muammolarni hal qiladi va menenjer muhim bo'lmagan
ma'lumotlarni tashlab, asosiy narsalarga e'tibor beradi. Ong osti, sezgi, boshqaruv
qarorini ishlab chiqish uchun eng munosib bo'lgan evristic boshqaruvini taklif
qiladi
20
.
Teylorni boshqarish tamoyillarini ko'rib chiqamiz
