a
-
magistralning bir tomonida, loyihaviy tuman markazi bilan
piyodalar bulvari orqali bog 'lanadi;
b - tuman magistrali bo 'ylab, suv havzasi qirg‘o g ‘ida.
Xizmat ko‘rsatish muassasalari guruhlariga quyidagilar kiradi:
- shahar ma’muriy va jamoat muassasalari va tashkilotlari;
- mahalliy ahamiyatga ega bo‘lgan madaniy-maishiy muassasalar
(maktab, kutubxona, muzey, teatr va h.k.);
47
- davolash va sogMomlashtirish muassasalari (shifoxona,
poliklinika va h.k.);
- xo'jalik va uy-ro‘zg‘or jihozlarini ta’mirlash ustaxonalari,
mahalliy miqyosda ahamiyatga ega bo‘lgan korxona va muassasalar
(non zavodi, go‘sht kombinati, restoran, tikuvchilik ustaxonasi,
ta’mirlash ustaxonasi).
21-rasm. Turar-joy tum ani jam oat markazining joylashuvi:
A-bog
‘
ichida; B-zavod oldi maydonida turar-joy va sanoat
qismlari orasida.
Davriy va kundalik xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bir vaqtning
o ‘zida bajaradigan kichik shahar, odatda, ixcham jamoat markaziga
ega boMadi. Agar kichik shahaming xizmat ko‘rsatish markaziga
qishloq xo‘jaligi tumani hududiy jihatdan tegishli bo‘lsa, u holda bu
markazdagi muassasalarni tashkil etish va hisoblashda aholining
qo'shilishi hisobga olinadi.
Katta va yirik shaharlarda markaz tizimi hajmiy jihatdan
rivojlanadi: turar-joy tumanlari va rejaviy tumanlar hamda mehnat
qilinadigan va dam olinadigan hududlardagi markazlar shakllanadi.
Yirik shaharda markazlaming rivojlangan hajmiy tizimi mavjud.
Uning bosh elementi - hududi bo‘yicha shahaming eng keng hududi
hisoblangan, m a’muriy-ijtimoiy jihatdan salmoqli vazifani bajaruvchi
markaziy yadroni o ‘z ichiga olgan umumshahar markazidir.
Yirik shaharlarning markazlari viloyat va respublika tizimining
m a’muriy markazi hisoblanib, u aholiga har tomonlama xizmat
48
22-rasm. Xizmat ko‘rsatishni tashkil etishni to 'rtta bosqichda
amalga oshirish:
A-kichik tuman, B-turar-joy guruhi: 1-kichik tuman
jamoat markazi; 2-maktab; 3-bolalar bog ‘chasi; 4-birinchi bosqich
xizmat ко ‘rsatish majmuasi; 5-stadion va sport maydonchalari;
6
-garajlar; D-turar-joy tumani: 1-klub va kutubxona; 2-kinoteatr;
3-savdo markazi; 4-sportkompleks; 5-poliklinika;
6
-turar-joy tumani
bog
7;
E—shahar: 1—shahar markazi, та 'muriy-jamoat muassasalari;
2—tibbiyot markazi; 3-sport markazi; 4—
yoshlar markazi; 5—vokzal,
mehmonxona va kommunal muassasalari;
6-0
‘quv muassasalari va
ilmiy tadqiqot institiutlari; 7-sanoat tumani markazi;
8
-dam olish hududi muassasalari.
49
ko'rsatish vazifasini bajaradi va aholining markaziy shaharga qatnashi
uchun zarur bo‘lgan barcha qulaylik hamda shart-sharoitlarni hisobga
olgan holda tashkil etiladi. Yirik shahar markazlarining tizimi bosh
umumshahar markazi bilan bir qatorda umumshahar va umumaholiga
xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan markazlami, rejaviy tumanlar,
turar-joy tumanlari va kichik tumanlar, mehnat qilish va dam olish
hududlaridagi markazlami ham o ‘z ichiga oladi. Funksional tarkibiga
ko‘ra jam oat markazlari ko‘p profilli va ixtisoslashgan bo‘lishi
mumkin. Shahaming funksional profili shahar jam oat markazining
tarkibi va tuzilmasida o ‘z aksini topadi.
Shahar hududi ko‘pincha funksional hududi bo‘yicha: ma’muriy,
madaniy-maishiy, savdo-sotiq muassasalari joylashadigan hududlarga
bo'linishi mumkin. Kurort-shaharlar, turistlik markazlarda davolash-
sog‘lomlashtirish, madaniy-maishiy va ko‘ngil ochishga m o‘ljallangan
hududlar rivojlanadi. Ilmiy va m a’lumot beruvchi markazlar
majmuasiga ega bo‘lgan shaharlarda uning jam oat markazi ko‘p
hollarda ilmiy (ilmiy tekshirish, loyihalash) hamda o ‘quv (oliy va
o ‘rta maxsus o ‘quv) yurtlari muassasalarini o ‘z ichiga oladi.
Shahar jamoat markazi shahar va shahar atrofidagi tuman aholi-
siga xizmat qiladi. Shaharlararo ahamiyatga nafaqat yirik shahar-
lardagi markazlar, balki kichik va o‘rta kattalikdagi shaharlardagi
markazlar ham ega bo‘lishi mumkin.
Jamoat markazlari hududlarining o ‘lchamlari quyidagi omillarga
bo g iiq :
- tarkibiy tuzilma kattaligiga (23-rasm);
- shahar profiliga (kurort shaharlarda sogiiqni saqlash va
madaniyat obyektlari ko‘proq);
- iqlim sharoitlariga (shimoliy tumanlarda markazlar ancha
ixcham, janubiy tumanlarda ko‘kalamzor hududlarning nisbiy hissasi
kattaroq);
- aholi joylashuvi tizimidagi ahamiyati (tayanch shaharlarda
kelayotgan aholiga xizmat ko‘rsatish uchun shakllangan markazlar
ancha rivojlangan);
- shahaming umumiy kattaligi.
Yirik shaharda jamoat markazi keng hudud sifatida shakllanadi va
unda turar-joy hududlari ham ijtimoiy vazifalami bajaradi. Shahar
markazida joylashgan turar-joy binolari o‘zida murakkab masalalami
50
mujassam etadi. Avtomobil harakati hamda binolaming zich
joylashganligi oqibatida havoning ifloslanishi va shovqinning yuzaga
kelishi tufayli bu yerda qoniqarli hayot sharoitlarini ta’minlash oson
kechmaydi. Biroq shahar markazidagi turar-joy binolari ko‘pincha
markazning kechki paytda jonlanishini ko‘zlagan holda loyihalanadi.
Ammo
markazni
unda
yashovchi
aholi
hayot
sharoitining
yomonlashuvi evaziga «jonlashtirish» mantiqan to 'g 'ri emas. Kechki
dam olish vaqtida shahar markazining qiyofasini jonlantirishga
ko‘ngil ochish muassalari, kafe va boshqa shunga o ‘xshash xizmat
ko‘rsatish muassasalarini ochish orqali erishish mumkin. Lekin bu
degani shahar markazi turar-joy binolaridan batamom xoli boMishi
degani emas. Shahar markaziga yashash joylarining uchta turini:
vaqtincha yashaydigan joylar-mehmonxonalar, pansionatlar, yotoqxo-
nalar va h.k. maktab, bolalar bog‘chasiga ehtiyoj bo‘lmaydigan bino-
lar joylashtirish; markaz hududiga xizmat yuzasidan doimiy ravishda
keladigan ma’muriy va texnik personallar uchun xizmat kvartiralari;
mehnat qilish bilan bog‘langan yashash joylari, masalan, studiyalar,
ustaxonalar va shunga o‘xshash binolarni qurish mumkin va ularning
markazga joylashtirilishi ancha maqsadga muvofiq deb hisoblanadi.
Shahar markazi hududi jamoat binolari, yashil hudud, maydon,
piyoda yoMaklari, avtomobillar o ‘tish y o ilari va to‘xtash joylari bilan
loyihalanadi. Markaz hududining 50% ini transport va piyodalar
yo‘llari, yashil hududlar tashkil etadi. Umuman olganda, umumshahar
markazining hududi har bir yashovchi uchun 3-5 m2 ni tashkil etadi
(sport majmualari bundan mustasno).
Sanoat tumanida ko‘rsatiladigan xizmatlami umumshahar. va
tumanlardagi madaniy-maishiy xizmat ko‘rsatish tizimlari bilan
kooperatsiyalash - bu shaharning aholi yashaydigan hududlarini
ishlab chiqarish zararlari ta’siridan holi etish (hech bo‘lmaganda
ularning ta’sirini minimumga tushirish) demakdir.
Turar-joy tumani jamoat markazini joylashtirish
tumanning
shahar yoki rejaviy tuman strukturasidagi o ‘mi, hudud o‘lchami va
shakli, transport yo‘llari o‘tkazilishi, tabiat sharoitlariga bog‘liq. U
dastlab xizmat ko‘rsatilayotgan turar-joy binolariga transport va
piyoda yetib borish masofasi 800-1200m radiusda bo‘lish sharti orqali
belgilanadi. Uni tuman geometrik markaziga joylashtirish ixcham
hududda joylashga xizmat ko‘rsatish obyektlarining samarasini
51
oshiradi. Tuman hududi qancha katta bo'lsa, jamoat markazini tuman
geometrik markaziga joylashtirish shunchalik maqsadga muvofiq (23—
24-rasm).
23-rasm. S haharni loyihalashda jam oat m arkazlarining joylashishi
sxemasi: A - kichik shahar; В - o‘rta shahar; D - yirik shahar.
Markazni to‘g ‘ri joylashtirishning muhim shartlaridan biri qo'shni
tumanlar, shahar markazi, sanoat korxonalari va dam olish hududlari
bilan qulay transport aloqalari o‘rnatilishidir. Markazni
| 