107
57-rasm. Binolarni guruhlashning oddiy usullari:
a - nuqtali;
b - chiziqli; d ~ burchakl; e - tarmoqlarga bo ‘lingan, f — chiziqli
parallel; g - yelpig ‘ichsimon; h - k o ' p nurli (yulduzsimon); i ~ erkin
guruhlash. Binolarning joylashish sxemasi: j
-
nuqtali; к - chiziqli;
I— to 'rsimon.
58-rasm. Ichki fazoviy muhitga ega bo‘lgan, cheklangan perimetral
qurilmalar sharoitidagi yopiq hajmiy-fazoviy majmualar.
Qurilmalarning ochiq, yarim yopiq va yopiq hovli muhiti bo‘lgan
turli fazoviy kompozitsiyalari mavjud. Ularda to‘g ‘ri chiziqli, qiyshiq
chiziqli, ko‘pburchakli shakldagi binolar rejalari qo‘llanilishi mumkin
va ular bir xil yoki aralash qavatli boMishi mumkin. Loyihalashda
[
blok-seksiyali usul arxitekturaviy-fazoviy yechimni hududning iqlim
!
sharoitlari, relyefi, shaharsozlik talablariga moslashtirish imkonini
beradi (58-rasm).
Qurilmalarning arxitekturaviy-fazoviy kompozitsiyasida erkin
fazoviy muhitlar katta rol o ‘ynaydi.
Erkin fazoviy muhitlar
turar-joy tumanida yashash sharoitlarini
belgilab beradi. Asosan ularning estetik va ruhiy ta ’sir ko‘rsatishi,
aholining dam olishi va bir-birlari bilan muloqot qilishi, o ‘simlik-
larning mikroiqlim va gigiyenik holatga ta’siri ulami muhim o‘ringa
chiqaradi.
Shahar qurilishida erkin fazoviy muhitlar ilgaridan harakatlanish
yo‘llari va aholining jamoatchilik hayoti o‘tadigan joy hisoblangan -
bular shahar ko‘chalari va maydonlaridir. Turar-joy tumanlarida erkin
fazoviy muhitning ahamiyati ayniqsa yuqori, chunki turar-joy
tumanlarida arxitekturaviy kompozitsiyaning hajmiy imkoniyatlari
cheklangan. Aynan shu sababli turli-tuman, mahalliy iqlim va
landshaft xususiyatlarini aks ettiruvchi jamoat binolari erkin fazoviy
muhitlari sistemasi turar-joy tumanlarini arxitekturaviy tashkil etishda
asosiy o ‘rinni egallashi lozim.
Tuman aholisi kun davomida ishga, maktabga, do‘konga, sport
maydoniga ketayotib yoki shunchaki sayr qilib, bir necha marotaba
erkin fazoviy muhitlardan o ‘tadi. Erkin fazoviy muhitlar aholining
uchrashuvi va suhbatlashishi uchun muhim hudud hisoblanadi.
Masalan, uy yaqinida suhbat qurish, o‘simliklarni birgalikda parvarish
qilish, jamoat transporti bekatlarida, bolalar o ‘yin maydonchalari va
h.k. shular jumlasidandir.
Binolarning ichki xonalaridan farqli oMaroq, erkin fazoviy
muhitlar binolarning yashil o‘simliklar bilan birga shakllanishi va
buning natijasida yoritilganlik darajasining o ‘zgarishi, yil fasllarining
ta’sirida o ‘simliklar holatining o‘zgarishi, bino fasadlari rangining
o‘zgarishi sababli doimiy o‘zgarishda boMadi.
Erkin fazoviy muhitlarning ruhiy-estetik ta’siri ko‘proq uning
funksional vazifasidan kelib chiqadigan shakli va masshtabiga bog'liq.
109
Bunday
mutanosiblikka erishish
uchun
shaharsozlik
fazoviy
muhitlarini kichik (turar-joy binolari guruhiga tegishli) va katta (unda
ko‘p aholi bo‘lishiga mo‘ljallangan) guruhlarga ajratishga harakat
qilinmoqda.
Turar-joy muhitida turli bosqichdagi obyektlar namoyon bo‘ladi:
yashash qismining o‘zi - xonadon; ko‘p xonadonli turar-joy binosi;
turar-joy binolari guruhi; kichik tuman; turar-joy tumani. Uning eng
yuqori bosiqichi - shahar muhiti - o ‘zida ko‘plab turar-joy uchun
mo‘ljallanmagan fazoviy muhitlarga, sanoat hududi va madaniy-
maishiy xizmat ko‘rsatish obyektlariga ega bo‘lgan jamoatchilik
hududini o‘zida jamlaydi. «Shahar muhiti» tushunchasi butun shahar
tizimi va uning alohida qismlarini inson faoliyati bilan o‘zaro ta’sirda
bo‘lgan hajmiy-fazoviy muhit sifatida qarash imkoniyatini beradi.
Bunda, shahar muhiti tabiiy muhit va uning ekologik holatidan alohida
qaralishi mumkin emas. Shunday qilib, shahar ko‘chasi - bu nafaqat
transport kommunikatsiyasi vositasi va qurilmalar kompozitsiyasi
orientiri, balki atrof-muhitni sog‘lomlashtiruvchi havo massalarining
harakatlanish yo‘nalishi hamdir. Hozirgi kunda me’morlar oldida
murakkab va qiziqarli vazifa - moddiy, funksional, ijtimoiy va estetik
omillarni o ‘zaro uyg‘unlashtirib, muhitni umumiy loyihalashtirish
vazifasi turadi. «Arxitekturaviy muhit» atamasi bizning atrof-
muhitimizning bir qismi bo‘lib, badiiy birlashtirish qonunlariga
asoslangan hajmiy-fazoviy strukturalardan, jihozlash va ko‘kalam-
zorlashtirish uskunalaridan tashkil topadi.
110
|
