15
miz, maz kur kuch harakat qiluvchi har bir narsa: daryo,
quyosh, oy, daraxt kabi mavjudotlarda bor deb tasavvur
qilganlar. Natijada inson qo‘rquvi, hurmati, ehtiyoji va
zarurati darajasida ularga sig‘ina boshlagan.
Materialistik qarash tarafdorlari fikriga ko‘ra,
qo‘rquv dinlarning kelib chiqishida asosiy rol o‘ynagan
hissiy holatdir.
Ingliz faylasufi Xerbert Spenser (1820–1903) ham
ibtidoiy qabila dinlarining kelib chiqishiga qo‘rquv na-
tijasida «ajdodlarga sig‘inish» sabab bo‘lganligini
ta’kidlaydi. Spenser ijtimoiy hisob-kitoblarga suyan-
gan holda, hayot qo‘rquvining dinlardagi o‘rniga
alohida diqqatni tortadi.
Bu qo‘rquvning ajdodlarga nisbatan ibodatning
barcha ko‘rinishlari shakllantirganligini va tangrilar-
ning ustun yoki qahramon bo‘lgan ajdodlardan tan-
langanligini alohida ko‘rsatadi;
har bir dinda ajdodlarga
alohida e’tibor qaratilganligiga ishora qiladi.
Maks Myuller (1823–1900) fikriga ko‘ra, dinning ke-
lib chiqishi tabiat hodisalarining insonga bergan dahsha-
tiga borib taqaladi va u «naturalizm» deyiladi.
Maks Myuller hinduiylik ning muqaddas kitobi Ve-
dalarga suyangan holda, deyarli
barcha dinlarda xudo
nomlari tabiat hodisalarini bildirishini ta’kidlagan. Maz-
kur ta’limot tarafdorlari dinlarning yuzaga kelishi va
IJODIY FAOLIYAT
1. Urug‘-qabila dinlarining qanday shakllarini bilasiz?
2. Bugungi kunda urug‘-qabila dinlarining qanday unsurlari saqlanib
qolgan?
3. Urug‘-qabila dinlarining o‘ziga xos va o‘xshashlik
tomonlarini aytib
bering.
Xerbert Spenser
(1820–1903)
16
shakllanishi animizm, totemizm, fetishizm va shama-
nizm kabi bosqichlarda yuzaga kelganini ta’kidlaydilar.
Animizm. Qadimgi odamlar atrofdagi dunyoda hay-
vonlar, o‘simliklar, tabiat hodisalari
kabi har narsaning
joni, ya’ni ruhi mavjud deb tasavvur qilganlar. Qadim-
gi Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan af-
sonaviy ko‘rinishga ega bo‘lgan yer, olov, o‘rmon, suv,
tog‘ va uyning odamsimon «ruhlari» ham shundan
kelib
chiqqan.
Jumladan, daraxtga sig‘inish ham animizmning bir
turi hisoblanadi. Shu sababli bo‘lsa kerak, «Hayot da-
raxti» mavzusi O‘zbekiston xalq hunarmandchiligi-
da muhim o‘rin tutadi. Xalqlarda insonning
jismoniy
o‘limidan so‘ng uning ruhi yashab qolishiga bo‘lgan
ishonch va e’tiqod dafn etish bilan bog‘liq qator maro-
simlar paydo bo‘lishiga olib kelgan.
Totemizm. Ibtidoiy jamoalar qavm-qarindoshlik aso-
siga qurilgan. Odam ijtimoiy munosabatlarning ushbu
ko‘rinishini tashqi muhitga – tabiatga ham ko‘chirgan.
Urug‘ning jonivorlar va o‘simliklar olami bilan aloqasi-
ni ular bilan qondoshlik alomati deb tushunilgan.
1938-yili Surxondaryo viloyati Boysuntog‘ tog‘lari-
dagi Teshiktosh g‘oridan topilgan neandertal bola qabri
hozirgi O‘zbekiston hududidagi totemizm e’tiqodiga
aloqador eng qadimiy yodgorliklardan biridir.
Bolani
ko‘mishdan avval uning atrofi tog‘ echkisi – arxarning
shoxlari bilan o‘ralgan, bu uning totem jonivor bilan
bog‘liqligi to‘g‘risidagi taxminni ilgari surish imkonini
beradi.
