Zamonavi EHMlar elektron jadvalidan tajriba

66 
o‘lchamlari va nisbatan arzonligi ularni o‘lchash asboblari va tizimlari tarkibida 
muhim o‘zgartkichlardan biri sifatida ishlatish imkonini beradi. 
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari (ALT) nazariyasining muvaffaqiyati 
o‘lchash vositalarini ishlab chiqarish amaliyotining ehtiyoji tufayli yuzaga keldi. 
ALT loyihalash muddatlarini bir necha marta qisqartirish bilan birgalikda 
loyihalash sifatining oshishini ta’minlaydi. ALT ning maqsadi loyihalashdagi o‘ta 
qiyin va mayda ishlarni EHM yordamida bajarishdan iboratdir. Bunday 
operatsiyalarga quyidagilar mansubdir: 

mavjud texnikaviy echimlar haqidagi axborotlarni qidirish; 

mumkin bo‘lgan echim variantlarini ajratib olish; 

tavsiflarni hisoblash va parametrlarni maqbullashtirish (optimallashtirish); 

loyiha hujjatlarini tayyorlash. 
O‘lchash vositalarini ishlab chiqishni tezlashtirish va sifatini sezilarli 
darajada oshirish bir xil metrologik asosdagi kompleks loyihalash tizimlarini 
yaratish va keng ko‘lamda tadbiq etish evaziga erishilishi mumkin. Bunday usul 
elementlari o‘lchash tizimlarining keng avtomatlashtirilgan loyiha tizimlarida 
(O‘TKALT) ishlatilgan. 
O‘TKALT tizimlarini uslubiy ta’minlash asosida quyidagilar yotadi: 

o‘lchash vositalarining informatsion tavsiflarini baholash; 

informatsion operatorlar yordamida informatsion jarayonlarni modellash;

informativ signallarni o‘zgartirishning operatorli tenglamalaridan foydalanib 
strukturali sxemalarni sintez qilish; 

alohida loyihali echimlarining dastlabki berilmalari majmui asosida 
muqobillashtirish usullaridan foydalanish. 
Sun’iy yaratish yo‘lida to‘rtta asosiy masalani echish lozim bo‘ladi: 
1. Fikrlash qonunlarini tekshirish va ularga mos keladigan algoritmlarni yaratish; 
2. EHM ga kelib tushayotgan axborotlarni, hamda fikrlashning "sotsial" 
aspektlarini to‘g‘ri tushunishni ta’minlovchi juda ko‘p miqdordagi 
boshlang‘ich bilimlar bazasini EHM da yig‘ish;

67 
3. Bilim va rivojlanish jarayonining asosi sifatida sun’iy ong tizimlarning amaliy 
faoliyatini ta’minlovchi vositalar yaratish, ya’ni birinchi navbatda inson qo‘lini 
modellashtirish; 
4. Sun’iy sezgi organlari va obrazlarni aniqlash (tanish, ilg‘ash) tizimlarini 
yaratish. 
Yuqoridagi sanab o‘tilgan masalalardan oxirgisi o‘lchash texnikasining
yutuqlariga tayanadi. Uni echishda olimlar o‘z oldilariga inson sezgi organlariga
yaqin tavsiflarga erishish masalasini qo‘yishmaydi. Avvalroq biz inson sezgi 
organlari qanchalik mukammal emasligi xaqida gapirgan edik. Shuning uchun 
tabiat tomonidan yaratilgan narsalarni ko‘r-ko‘rona takrorlash shart ekanmi?
Ko‘rinishidan suniy ong tizimlari ixtisoslashtirilib, har bir ixtisoslashtirish
doirasida ularning sezgi organlari xilma-xil va insonnikidan mukammalroq 
bo‘ladi. Masalan, yaqin kelajakda tibbiyot bo‘yicha ixtisoslashgan suniy ong 
yaratilishini juda katta ehtimollik bilan aytish mumkin. 
Bunday tizim ko‘rinishidan, nafaqat ko‘rish va eshitish qobiliyatiga, balki 
temperatura va elektr potensiallari aniq o‘lchash vositalariga, tashhisning 
ultratovush vositalariga va boshqa o‘lchash qurilmalariga ega bo‘ladi. Albatta, 
mukammal o‘lchash vositalari bilan ta’minlangan boshqa ixtisoslashgan ongli 
tizimlar ham yaratiladi. 
Ilmiy-texnik taraqqiyotning bosh yo‘nalishlaridan biri keng ko‘lamli
informatsion tarmoqlarni rivojlantirish bo‘lib, bunda etakchi rollardan biri o‘lchash 
texnikasiga tegishlidir. Bunday tarmoqlarning ilg‘or yutuqlari tadbiqini 
tezlashtirish, 
rejalash 
va 
boshqarishni 
koordinatsiyalash 
hamda 
mukammallashtirishda ulkan ahamiyatga ega bo‘lib, ilmiy-texnikaviy 
adabiyotlarda ham, hukumatning muhim qarorlarida ham bir necha marotaba 
ta’kidlangan. Ammo, afsuslar bo‘lsinkim, hamisha ham bu muammoni echishning
o‘ta muhim tomonlaridan biri - tarmoqqa haqiqiy ma’lumot kiritishga diqqat 
qilinmayapti. 
Ma’lumot manbai informatsion tarmoqqa o‘lchash qurilmasi va hujjatlarini 
kiritayotgan operator-inson bo‘lishi mumkin. Agar birinchi ikki manbadan 

68 
kelayotgan axborotlarda xatolar va aqliy chalkashtirishlar bo‘lishi mumkinligini 
hisobga olinsa, bunda informatsion tarmoqlarning samaradorligini ta’minlashdagi 
o‘lchash qurilmalarining ulkan roli aniq bo‘ladi. 
Informatsion tarmoq tarkibiga birinchi navbatda kiritilishi lozim bo‘lgan 
o‘lchash qurilmalari ichida dastavval xom-ashyo, materiallar, tayyor mahsulotlar, 
energetik va boshqa resurslarni hisoblovchi har xil vositalarni aytib o‘tish kerak.
Bu ob’ektiv va muqobil rejalash imkonini berib, yuqoridagi mahsulotlar uchun 
korxonalar, tashkilotlar va alohida kishilar orasidagi hisoblash ishlarini 
osonlashtiradi va avtomatlash-tirish imkonini beradi. Keng ko‘lamli informatsion 
tarmoqlar tarkibiga alohida korxonalarning o‘lchash informatsion tizimlarini
kiritish, uning imkoniyatlarini keskin oshiradi. 
Bunday informatsion tarmoqlar samaradorligining zarur sharti-tarmoq uchun 
mo‘ljallangan o‘lchash axborotlarini standartlashtirilgan formada tasvirlovchi, 
etarli darajada arzon va oddiy, hamda ishonchli o‘lchash asboblarini ommaviy 
ishlab chiqarishdir. Ushbu shartni ta’minlash uchun metrolog-olimlar, 
muhandislar, loyihachilar, Davlat metrologiya va standartlashtirish organlari,
ishlab chiqaruvchilar hali ko‘p faoliyat ko‘rsatishlariga to‘g‘ri keladi. 
Mikrokontrollerlar va mikroprotsessorlar asosida ishlaydigan o‘lchash 
asboblari yana ham ko‘paymoqda. Bu esa, turli ishlab chiqarish va texnologik 
jarayonlarning samaradorligini yanada oshirishda qo‘shimcha imkoniyatlar 
yaratadi. Darhaqiqat, mikrokontrollerlar va mikroprotsessorlarning o‘lchash 
asboblari va qurilmalarida keng qo‘llanilishi o‘lchash amalini birmuncha 
soddalashtiradi, sarf-harajatlarni kamaytiradi, o‘lchash aniqligini esa oshiradi. Bu 
esa ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning sifatlari jahon andozalariga mos 
bo‘lishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etuvchi omillardan biri bo‘lib 
hisoblanadi.

69 

Download 1,74 Mb.