-rasm. Narxni tashkil etish uslublari

214 
ishtirokchilari oladigan daromadlar ular o‗z shaxsiy yoki ishlab chiqarish 
iste‘mollarini ko‗plab sotadigan yoki sotib oladigan tovarlar va xizmatlarning 
narxlariga bevosita bog‗liq bo‗ladi. 
Narxlarning to‗rtinchi vazifasi alohida korxonalarga va xo‗jalik sohalariga 
ishlab chiqarish omillarini taqsimlashdir. 
10.2. Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasini
hisoblash uslublari 
Narx bilan iste‘molchilar o‗rtasida juda chambarchas aloqadorlik mavjudki, 
uni iqtisodiy tamoyillar: talab qonuni, talabning narx ravonligi, bozor 
segmentasiyasi bilan izohlash mumikn. Talab qonuni iste‘molchilar odatda qimmat 
narxlarga qaraganda arzon narxlarda ko‗proq tovarlar sotib olishini ifodalaydi. 
Ammo har qanday tovar ham «narx-miqdor» aloqadorligiga to‗g‗ri kelavermaydi. 
Ayrim mahsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yuqoriroq narxlar 
ko‗proq tovar aylanmasi hajmini ta‘minlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim 
segmentlariga mo‗ljallangan – bular qimmatbaho avtomobillar, kemalar, zeb-
ziynat buyumlari, mo‗yna va boshqalar. 
Ikki narx segmenti yaqqol ko‗zga tashlanadi: «narx» xaridori va «sifat» 
xaridori bor. Ko‗pincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortiqcha pul 
sarflaydilar. YUqoriroq narxlar go‗yo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib, bu 
ayniqsa, noxush oqibatlarga olib kelishi mumkin bo‗lgan mahsulotlar xaridida ko‗p 
kuzatiladi. 
Narx ravonligi iste‘molchilarning xarid qilinadigan tovarlar miqdori nuqtai 
nazaridan narx o‗zgarishlariga o‗ta sezuvchanligini belgilaydi. 
Amalda talab ravonligini uch ko‗rinishi, ya‘ni ravon talab, noravon talab 
hamda yakka (unitar) talabga bo‗lish mumkin. 
Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi o‗zgarishlarga o‗ta sezuvchan 
bo‗ladi. 
Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi o‗zgarishlarga etarli darajada 

215 
sezgirlik ko‗rsatmaydi. 
Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar ko‗p bo‗lgan, ularning bir mahsulot 
o‗rnini ikkinchisining mahsuloti bosa oladigan joylarda ko‗zga tashlanadi. 
Ko‗pgina qishloq xo‗jaligi mahsulotlariga talab yakka ravonligi aks ettiradi. 
SHunday qilib, narxlardagi o‗zgarishlar talab va taklifga muvofiq ko‗tarilib-
pasayib turadi, mahsulot ishlab chiqaruvchilar xohishi bilan narx belgilanmaydi. 
Azaldan talab darajasi narxlarning eng yuqori chegarasini ko‗rsatadi, ya‘ni bu 
chegaradan yuqorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bo‗lmaydi. Ammo 
iste‘molchilar mahsulotni xayolidagi yagona qat‘iy narxda izlaydi. Marketologning 
vazifasi ham bozor belgilaydigan chegaralar doirasida maqbul narxlarni topish 
hisoblanadi. Ko‗pgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tadqiq etish, tekshirish, 
o‗rinbosar tovarlar narxi darajasini raqiblar narxni o‗rganish yo‗li bilan statistik 
tahlil qilish usuli, grafik ekspert baholovchi usullaridan foydalanib, talab 
o‗zgarishini o‗lchashni o‗tkazishga intiladi. 
Ma‘lumki, xarajatlar ishlab chiqarish hajmining ko‗payishi yoki kamayishi 
bilan bog‗liq holda o‗zgarish-o‗zgarmasligiga qarab doimiy, shartli-doimiy, 
o‗zgaruvchan turlarga bo‗linadi. Doimiy xarajatlar chiqarilgan mahsulot hajmiga 
qarab o‗zgarmaydi. Bu xarajatlar tarkibiga qurilma va asbob-uskunalar 
amortizatsiyasi, mulk solig‗i (daromad solig‗i), qo‗shimcha xarajatlar va boshqa 
chiqim turlari kiradi. 
O‗zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish hajmiga bog‗liq holda o‗zgarib 
boradi, unga xom-ashyo, materiallar, ish haqi va boshqalar kiradi. SHartli-doimiy 
xarajatlar boshqarish bilan bog‗liq ayrim xarajatlar, yordamchi materiallar olishga 
ketadigan chiqimlar va boshqalar kiradi. 
To‗liq xarajatlar jami doimiy va o‗zgaruvchan xarajatlar yig‗indisidan tashkil 
topadi. Shuningdek, ishlab chiqarishning chegaralangan (marjinal) xarajatlar ham 
hisoblanadi. Bu xarajatlar ishlab chiqarish hajmi ko‗paygan (kamaygan) hollarda 
bir mahsulot birligiga to‗liq xarajatlarning ko‗payishi (kamayishi)ni ifoda etadi. 
SHunday qilib, firma xarajatlari tarkibi, dinamikasi, miqdori narx uchun minimal 
darajani tashkil etadi, chunki bu xarajatlardan pastroq narx hech qanday foyda 

216 
bermaydi. 
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi ko‗rib 
chiqiladigan, zarar ko‗rmasligini ta‘minlaydigan tahlil usulidan foydalanadi. 
Bunday tahlil narxlarni belgilashda foydali vosita hisoblanadi. Ammo tor ishlab 
chiqarish ixtisoslashuvi sharoitida, o‗zgaruvchan xarajatlarni oson hisoblash 
mumkin bo‗lgan paytlarda uni qo‗llash yaxshi natija beradi. Zarar ko‗rmaslikni 
tahlil etishda asosiy e‘tibor mahsulot sotish hajmi nuqtasiga, to‗liq daromad to‗liq 
xarajatlarga teng bo‗lgan, ya‘ni na foyda na zarar bo‗lmagan nuqtaga qaratiladi. 
Marketologlar bir qator har xil narxlarni tadqiq etadilar, so‗ngra har bir narx 
uchun zaruriy hajmlar kiyoslanadi. 
Raqobat narx siyosatida muhim barometr bo‗lib xizmat qiladi. Asosan narxni 
o‗zgartirish yo‗li bilan talabga ta‘sir ko‗rsatish raqobatning narx bilan bog‗liq 
usullarini yaratadi. Narx bilan bog‗liq bo‗lmagan raqobat usullarida firmalar o‗z 
mahsulotining o‗ziga xos hislatlariga zo‗r beradi, mahsulot sotish, tovarlar 
harakati, reklama, mahsulotni joylash, servis kabi marketing qismlariga katta 
e‘tibor beradi. 
Bozorda narx uchta guruh omil natijasida shakllanadi: 
1.Talab omillari (bozorda o‗xshash tovarlar mavjudligi va ularga bo‗lgan 
narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga 
yo‗naltirilgan narx); 
2.Xarajat omillari (ishlab chiqarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda). 
3.Raqobat omillari (tarmoqdagi firmalar soni, aynan o‗xshash import 
tovarlari,raqobatchilar tovarlariga bo‗lgan narxni bilish. 
Asosiy narxni belgilash uslubi quyidagilardan iborat: 
- narxlashtirish masalasi qo‗yiladi,
- talabi aniqlanadi, 
- xarajatlari baholanadi, 
- raqobatchilar tovari va narx tahlil qilinadi,
- narxni shakllantirish uslubi tanlanadi, 
- oxirgi natijaviy narx o‗rnatiladi. 

217 
Firma talab hajmiga asoslanib, xarajatlarning miqdorini belgilab, raqiblar 
narxlarini o‗rganib, o‗z mahsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx 
belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin. 

Download 3,14 Mb.