52
Genetika
A) Irsiyatga B) muhit omillariga C) mutatsiyaga D) F
1
ga
16. Odam terisining pigmentatsiyasi 3 ta allelmas dominant genlar
tomonidan belgilanadi. Negrlarning genotipi qanday?
A) &
1
&
1
&
2
A
2
&
3&3
B) &1&1&2a2&3&3 C) A
1
&
1
A
2
&
2
A
3
A
3
D) A
1
A
1
A
2
A
2
A
3
A
3
17. Odam terisining pigmentatsiyasi 3 ta allelmas dominant genlar
tomonidan belgilanadi. Oq tanlilarning genotipini k o ‘rsating.
A) &
1
&
1
&
2
A
2
&
3&3
B) &1&1&2a2&3&3 C) A
1
&
1
A
2
&
2
A
3
A
3
D) A
1
A
1
A
2
A
2
A
3
A
3
18. Negr va oq tanlilar avlodi nima deyiladi?
A) Mulatlar B) Sambolar C) Xindular D) Abrogenlar.
1 1 -§ . Pleyotropiya. Sitoplazm atik irsiyat
Pleyotropiya — bir genning bir necha belgilarni nazorat qilishi
yoki ko‘p tom onlam a ta ’siridir. Bu xususiyat
tabiatda keng tarqal-
gan. Odamda pleotropiyaga bog‘liq kasalliklar ko‘p uchraydi.
M asalan, araxnodaktiliya (o‘rgimchak barmoqlilik) kasalligida
pleotrop gen ta ’sirida ko‘z gavharining n o to ‘g ‘ri tuzilishi, yurak-
qon tom irlari tizim ida va biriktiruvchi to ‘qimada o ‘zgarishlar kuza-
tiladi.
Birlamchi pleyotropiyada gen ta ’sirida bir necha belgilar bir
vaqtning o ‘zida yuzaga chiqadi. M asalan, irsiy kasalliklarning biri-
da gen mutatsiyasi ichakda triptofan aminokislotasini so‘rilishi
buzilishiga, buyrak kanalchalarida uning qayta so‘rilishi buzilishi-
ga, ichak va buyrak epitelial hujayralari m em branalari o ‘zgarishla-
riga sabab b o ‘ladi.
Ikkilam chi pleyotropiyada mutatsiya gen ta ’sirida avval bitta
belgi, keyin ketm a-ket ravishda bir qancha belgilar yuzaga chiqa-
di. Masalan, odam da kamqonlikning
bir turida gemoglobin buzi-
lishi natijasida eritrotsitlar shakli o ‘zgaradi, ularning yopishqoqligi
ortadi, kamqonlik rivojlanadi, buyrakda, yurakda, miyada o ‘zga-
rishlar kuzatiladi.
Quyida birlam chi va ikkilamchi pleotropiya jadvali keltirilgan
(6-jadval).
53
6
-j a d v a l
Sitoplazm atik irsiyat. Y adrodan tashqari, xrom osom aga
bog‘liqmas o ‘zgaruvchanlik deb ham ataladi. Irsiyatning bu shakli
o ‘z -o ‘zidan ko‘payuvchi sitoplazma organoidlariga bog‘liq.
M a’lumki mitoxondriyalar, plastidalar o ‘z DNKsiga ega.
Sitoplazmatik irsiyat shu organoidlarga bog‘liq, lekin yadro D NKsi
nazoratida yuzaga chiqadi.
Masalan, o ‘simliklarda olachiporlik belgisi ona avlodi orqali
irsiyatlanadi. Bunday o ‘simliklarda plastidalarning
ayrimlari xloro-
fil pigm entini hosil qilmaydi. Hujayralar b o ‘linishi jarayonida plas-
tidalar notekis taqsimlanadi, natijada birlarda mozaik ravishda oq
dog‘lar paydo b o ‘ladi. Agar tuxum hujayrada anomal plastidalar
b o ‘lsa, ulardan rivojlanuvchi o ‘simliklarda olachiporlik belgisi
kuzatiladi.
Zam burug‘ hujayralari mitoxondriyalarida nafas fermentlari
genlari va antibiotiklarga chidamlilik genlari aniqlangan.
54
Genetika
Bakteriyalarda halqasimon D N K molekulalari —
plazmidalar
aniqlangan. U lar tarkibida erkaklik jinsiy F faktori, antibiotiklarga
chidamlilik R faktori mavjud.
Patogen (kasallik keltirib chiqaruvchi) bakteriyalar va ichak
bakteriyalari (kasallik keltirib chiqarmaydi, R faktori mavjud)
orasida konyugatsiya kuzatilishi mumkin. Bunda ichak bak-
teriyalarini R faktori patogen bakteriyalarga o ‘tib, ularda antibio
tiklarga chidamlilikni hosil qiladi.
Irsiyatning sitoplazmada joylashgan
faktorlarini plazmogenlar,
ularning majmuasini esa
plazmon (plazmotip) yoki
sitotip deyiladi.
Odam da ko‘p irsiy kasalliklar mitoxondriya genlariga bog‘liq
va ular faqat onadan o ‘g ‘il va qizlariga o ‘tadi.
Sitoplazmatik irsiyat organizmlar moslanuvchanligini ta ’min-
lashda katta ahamiyatga ega. Sitoplazmatik irsiyat tufayli mitoxon-
driyalar, xloroplastlar, plazmidalar tashqi m uhit — sharoitlariga
bevosita moslashadi va organizmning o ‘zgargan sharoitlarga tez
javob reaksiyasini ta ’minlaydi.
Mustaqil tayyorlanish
uchun topshiriqlar
1. Pleyotropiyaning mohiyati.
2. Birlamchi pleyotropiya nima? (misollar keltiring).
3. Ikkilamchi pleyotropiya nima? (misollar keltiring).
4. Sitoplazmatik irsiyatning mohiyati.
5. Plazmogenlar nima?
6
. Plazmon, plazmotip va sitotip tushunchalarini izohlang.
7. Bakteriyalarda antibiotiklarga chidamlilikning kelib chiqishini
tushuntirib bering.
8
. Nima uchun sitoplazmatik irsiyat ona orqali irsiylanadi.
9. Sitoplazmatik irsiyatning ahamiyatini tushuntiring.
Masalalar
1.
Qorako‘l qo‘ylarda A geni pleyotrop xususiyatiga ega. Bu
dominant gen junning kulrangligini belgilaydi, gomozigot holatda
(AA) oshqozonning sut rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. AA genotipli
qo‘zichoqlar ona sutini emizishni to ‘xtatilgandan keyin nobud bo‘ladi.
Retsessiv a geni gomozigot holatida qora rangni keltirib chiqaradi.
Geterozigot (Aa) genotipli qo‘zichoqlarda oshqozon normal rivojlana-
di va qo‘zichoqlar tirik qoladi. Shu bilimlarga amal qilib quyidagi
masalalarni yeching.
55
a) Ikki kulrang qo‘yning chatishtirish
natijasida qanday fenotipli
qo‘zichoqlarni olish mumkin?
b) Hamma qo‘zichoqlar yetuk holatigacha rivojlanishini ta’min-
lash uchun kulrang urg‘ochi qo‘yni qanday qo‘chqor bilan
chatishtirish lozim?
2.
Tovuqlar zotlaridan birida oyoqlari kalta bo‘ladi (bunday
tovuqlar polizni titkilamaydi). Bu belgi dominant xarakteriga ega.
Dominant gen tovuqlar tumshug‘ining kalta bo‘lishiga ham ta’sir qila
di. Gomozigot jo ‘jalarda tumshug‘ juda kalta bo‘lgani uchun ular tu-
xumni yorib chiqa olmaydilar va natijada nobud bo‘lishadi.
Faqat kalta oyoqli tovuqlarni ko‘paytiruvchan inkubatorda 3000
jo ‘ja ochib chiqqan bo‘lsa, ular orasida qanchasi kalta oyoqli jo ‘jalar
ekanligini aniqlang.
Test topshiriqlari
