3
PSIXOLOGIYA FANLARINI QITISH METODIKASI
FANINING PREDMETI
Metodika—pedagogik fanlar, shuningdek, ijtimoiy tizim talab
qiladigan, pedagogika fani k rsatgan umumiy rta va oliy ta'limning
maqsad vazifalariga mos ravishda ishlab chiqiladi.
Dars berish metodikasi-bu quv fani xususiyatining sharti sifatida
ta'lim va tarbiya jarayonining tizimi haqidagi k rsatmadir.
Bu tizimni bilish qituvchiga psixologiyaning tarbiyalovchi va
rivojlantiruvchi maqsadlarini va qitish jarayonini boshqarish
imkonini beradi. Psixologiyani qitish metodikasi barcha psixologiya
sohalari uchun umumpedagogik qoidalarni ajratib k rsatish bilan
birga psixologik materiallarini rganishning ziga xosligini
moslashtirishga asoslanadi. Psixologiya qitish metodikasi qituv-
chining quvchilarga psixologiyaga doir bilimlarni ongli mustahkam
ravishda egallab olishlari uchun quv materialini yetkazishning
oqilona usul va vositalarini k rsatadi. Shu bilan birga pedagogika —
qituvcbi uchun retseptlar va k rsatmalar t plami emas, balki ilmiy
fan hisoblanib, uning qoidalari psixologiyani qitish jarayoni
qonuniyatlarini shunga mos ravishda ishlab chiqishga asoslanadi.
Metodika quv jarayoni mazmunini, ta'lim va tarbiya usullari va
shakllarini rganadi. Metodikaning barcha b limlari bir-biriga bo liq
b ladi. Metodika quv faoliyatida q llaniladigan usul va vositalar
shuningdek, qitishning noan'aviy uslublarini belgilab beradi. Shu
tariqa, metodika quyidagi savollarga javob beradi: Psixologiyani nima
uchun rganish kerak? Nimaga va qanday qitish kerak? Qanday
qilib va nima bilan tarbiyalash kerak?
Psixologiya quv fani sifatida qitish shakli va usullarining ziga
xosligi bilan farq qiladi. Psixologiya quv fani sifatida maqsadi,
hajmi, tuzilishi, usullari va ifoda etilishi b yicha farqlar mavjud.
Psixologiya fanining maqsadi — fan tomonidan q lga kiritilgan
ma'lumotlar va qonuniyatlar haqida quvchilarga, talabalarga
axborotlarni yetkazishdan iborat. quv darsini olib borishga vaqt
cheklangan b lib, bunda quvchilar ortiqcha ma'lumotlar bilan band
etmay mustahkam ilmiy asosdagi bilimlar va muammolar bilan
tanishtiriladi. quv fanida bilimlar tuzilishi va ulami bayon etilishi
shakllari boshqacha, b lib, bu haqda K.D.Ushinskiy quyidagi fikrni
ilgari suradi: «Fanni ilmiy va pedagogik bayon etish - bu ikkita turli
4
narsalardir va butun dunyo pedagoglari ilmiy tizimlarni pedagogika
fanini qayta ishlash ustida faoliyat olib bormoqdalar*. Shunday qilib,
quv fani maktab, kollej, institut, umumiy ta'lim muassasalari va
quvchilarning yosh xususiyatlariga mos qonuniyatlari bilan
belgilanadigan, mutaxassislik doirasidagi kerakli fanlardan tanlab
olingan bilimlarni zida birlashtiradi.
Metodikaning fan sifatida rivojlanishi qituvchining shaxsiy
tajribasi asosidagi metodik fikrlari, pedagogik mahoratdan ilmiy
umumlashtirish, tadqiqotlarda asoslangan subyektiv ijodiyotdan
obyektiv ilmiy nazariyaga tib borishda davom etdi.
Umuman olganda, har bir qituvchi guruhlar va sinflarda hamda
yillar davomida metodik usullar samaradorligini tekshirib zi dars
tish jarayonini rganib boradi. Eng muhim metodik yangiliklarni
oldingilarga bo lagan holda eng qulay usullarini ishlab chiqib, uni
omalga oshirishdan iboratdir.
Psixologiyani qitish jarayonida ishlab chiqilgan qonuniyatlar
asosida metodika fan sifatida belgilandi. Metodika zining rganish
obyektiga ega b lib u psixologiyaning tarbiyalovchi jra rivojlantiruvchi
qltishning barcha masalalarini qamrab oladi. Uning boshqa quv
fanluri metodikalaridan farq qiluvchi jihati psixologiyani rganish
xuausiyatlari, sabablari ziga xosliklari mavjud b lib shunga bo liq
ravishda qitish usullari qoilaniladi. Fan zining kashf etgan
qonuniyatlari asosida hodisalarning bo liqlik sabablarini tushuntirib
beradi va shu bilan bu hodisani ma'lum sharbitlarda deyarli takrorlash
Imkonini beradi. Metodikada bunday qonuniyatlarga quyidagilarni
klrltish mumkin:
• psixologiya quv materiallari tuziHshi va mazmunida fanlarni
blrlashtirib olib borish;
• k nikma va mahoratlarini asta-sekin rivojlantirib borib
quvchilar, talabalarning anglab yetgan mustahkam bilimlarni
egallashlari;
• quv materialining asosiy roli va dars berishning shakl va
uiullari unga mos kelishi;
• qitish jarayonida tarbiyaning barcha tomonlarini bir-biriga
Hoi'llqligi;
• dars tish jarayonining yaxlitligi va tizimliligi.
Ana shu qonuniyatlar asosida psixologiya qitish metodikasida
larblyalovchi funksiyasining umumiy tizimi aniqlandi, ular
quyldugilardan iborat:
• psixologik tushunchalar tizimi;
• qitish usullari tizimi;
• psixologiyani qitish jarayonida tarbiya va ta'limni rivojlantirish
ll/lmi;
5
• quv ishlarining shakli, tizimi;
• dars tishning moddiy bazasini yaratish bilan bo liq tizimi.
Metodika amaliy tekshirib k rilgan ilmiy nazariyani beradi, u
kuchni tejab sarflash va quv vaqtidan t ri foydalanish orqali
qitishga imkon beradi. Metodika ta'lim va tarbiya maqsadlarini
tushunib yetish, bu maqsadlarga olib boruvchi butun pedagogik
jarayonni k ra olishni, dars berishning eng samarali va qulay shakllari,
metodlari va vositalarini egallab olishga imkon beradi.
«Birgina nazariyasiz pedagogik tajribaning zi — deb ta'kidlaydi
K.D.Ushinskiy, - bu tibbiyotda tabiblikning zidir*. Bilimi y q
qituvchi k pincha bir qator pedagogik xatolarga y l q yganidan
s ng, metodikada ancha yillar oldin maium b lgan narsalarni kashf
etadi. Metodik nazariyani bilmay turib qituvchi k pincha zi puxta
egallab olgan, lekin qitishning muhim b lmagan tomonlariga berilib
ketib, har doim ham butun tizimni qamrab olish imkoniyatiga ega
b lmaydi, buning natijasida qitishning tarbiyalovchi va
rivojlantiruvchi maqsadlariga erisha olmaydi.
Bilim, mahorat va o'qituvchining shaxsiy qiyofasi, sinf e'tiborini
mohirlik bilan jalb etishi qitish sifatini oshiradi, lekin shu bilan birga
qituvchining qitish san'ati tu ma qobiliyatlariga bo liq deb
xulosa chiqarishga asos b la olmaydi. 6'qituvchi fanning faqatgina
ilmiy mazmuninigina bilishi kerak, degan fikr ham not ri. Bunday
qarashlar nazariya va metodikaga fan sifatidagi munosabatiga salbiy
ta'sir k rsatadi. 0'qituvchining pedagogik ijodi u metodika
nazariyasini yaxshi egallab olganidagina yuksak samara berishi
mumkin. Metodika qituvchi uchun ijod qilishga, turli usullarni bilib
olishga, qitish va tarbiyalashda qulay uslub va vositalarni
egallashlariga keng yoi ochib beradi.
Psixologiya yosh fiziologiyasi, falsafa, pedagogika bilan uzviy
bo liq boiadi va psixologiyani qitishda bu bo hqlik rnatiladi.
Falsafiy pedagogik bilimlar qituvchilar uchun juda zarurdir.
Metodika xususan psixologik ziga xoslik bilangina belgilanmaganligi,
balki quvchilarning yosh xususiyatlari bilan ham belgilanganligi
sababli yosh psixologiyasiga ham tayanadi. Tushunish, tasawurlarining
t riligi tushunchasi va mahoratlarning rivojlanishi, bilimlarini
mustahkamlash, quvchilarning yosh psixologiyasi asosida amalga
oshirilishi kerak. Psixologiya qitish metodikasi pedagogik fan
hisoblanib, pedagogika bilan didaktika y nalishi b yicha uning
hamma fanlar uchun umumiy b lgan va tarbiya y nalishi b yicha
uzviy bogiiq hisoblanadi.
qitish tamoyillarini bilish quv fanini samarali qitish uchun
zarurdir. Tamoyil deganda — odatda, biror bir faoliyatda tayanilishi
kerak boigan ba'zi bir dastlabki qoidalar tizimi tushuniladi.
6
Didaktik tamoyillar yoki qitish tamoyili qitish maqsadlari va
quvchilarning rganish faoliyati qonuniyatlari bilan uzviy
bo liqdir.T.A.Ilina qitish tamoyillaridan quyidagilarini k rsatadi:
1. K rgazmalilik tamoyili.
2. quvchilarning qishda ongliligi va faolligi tamoyili.
3. qitishning tushunarlilik tamoyili.
4. 0'qitishning ilmiyligi.
5. quvchilarning individual xususiyatlari va yoshini hisobga
olish tamoyili.
6. Muntazamligi va izchillik tamoyili.
7. Bilimlarni mustahkam egallash tamoyili.
8. Ta'limning hayot bilan bo liqligi tamoyili.
9. qitish jarayonida tarbiyalash tamoyili.
Oliy va rta maktabning zamonaviy didaktik tamoyillari
(L.D.Stolyarenko b yicha):
I. Rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta'lim.
2. Ilmiyligi va tushunarliligi, yoshga bo liqligi.
3. qituvchining rahbarlik roli ostida quvchilarning ongli va
(jodiy faolligi.
4. K rgazmaliligi va ijodiy fikrlashini rivojlanishi.
5. Ta'limning tizimliligi va muntazamliligi.
6. qitishda mustaqil ta'lim olishga y naltirish.
7. Ta'limning hayot va kasbiy faoliyat amaliyoti bilan bo liqligi.
8. quvchilarning qitish natijalari va idrok etish qobiliyatlarini
rivojlanishining mustahkamligi.
9. qitishning ijodiy hissiy ta'siri:
10. qitishning jamoatchilik xususiyatlari va quvchilar
Individual xususiyatlarini hisobga olish.
II. Ta'limni insonparvarlashtirish va ijtimoiylashtirish.
12. Ta'limni kompyuterlashtirish.
13. Ta'limning integrativligi, fanlar rtasidagi bo liqliklarni
hisobga olish.
14. Ta'limning inovatsionligi.
Eng muhim didaktik tamoyillar:
• ta'lim ilmiy va dunyoqarash xarakteriga ega b lishi;
• ta'limni muammolilik xususiyatiga ega b lishi;
• ta'lim k rgazmali b lishi;
• ta'lim faol va ongli b lishi;
• ta'lim tushunarli b lishi;
• ta'lim muntazam va ketma-ket tartibda b lishi;
• qitish jarayonida ta'limda, quvchilarni rivojlantirish va
larbiyalashni uzviy birlikda amalga osnirib boorish.
Oliy maktabda qitish tamoyillari:
7
• oliy ta'limning b lajak mutaxassis shaxsini rivojlantirishga
qaratilganligi;
• zamonaviy oliy quv yurti ta'limini fan (texnika), ishlab
chiqarish (texnologiya) zamonaviy va kelajakdagi rivojlanish an'analari
mazmuniga ega b Ushi;
• oliy quv yurtida quv jarayoni umumiy, guruhli va
individual shakllarda tashkil etishning optimal umumlashganligi;
• mutaxassislarni tayyorlashning turli bosqichlarida qitishning
zamonaviy metod va vositalarini q llash;
• mutaxassislarni ularning kasbiy faoliyati aniq sohasida
talablarga javob bera oladigan qilib tayyorlash, ularrung raqobatga*
bardosh bera olishlarini ta'minlash.
Zamonaviy oliy ta'limning muhim elementi metodologik
tayyorgarlik hisoblanadi. Fan va amaliyotning rivojlanishi axborotlar
oqimining rang-barangligi shaxsda barcha zarur narsalarni zlashtirish
va egallab olishga kuch va imkoniyat etmaydi. Shuning uchun u
shunday quv materialini zlashtirishi kerakki, uning hajmi qisqa
b la turib uni yuqori ma'lumotlar bilan qurollantirsin va ikkinchi
tomondan, keyinchalik bir qator sohalarda muvaffaqiyatli ishlashiga
imkon bersin. Bu yerda oliy quv yurtida ilmiy bilimlarni tanlab olish
masalasi paydo b ladi. Lekin buning zi yetarli emas. Shu bilan birga
talabalarda umumiy intellektni, turli vazifalarni hal etish qobiliyatlarini
har tomonlama rivojlantirish muhim b lib qoldi.
Oliy quv yurtlarida qitishning ziga xos alohida tamoyillari
mavjud:
• oliy quv yurtidan keyin amaliy ishlashi uchun zarur b lgan
bilimlarga qitish;
• talabalarning yoshi, ijtimoiy — psixologik va individual
xususiyatlarini hisobga olish;
• ta'lim va tarbiyani kasbiy y naltirilganligi;
• ta'limni fan, ijtimoiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan uzviy
bo lanishi.
| 