SHARQ ALLOMALARI ASARLARIDA QITISH USULLARI

nazariy bilimlarni q lga kiritishi lozimligi borasidagi oyalar ilgari 
surilgan. 
Qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy asarlarida qitish usullari 
masalasiga alohida t xtalib, quvchi shaxsiga ta'lim berishda k proq 
qaysi tomonlarga e'tibor berish kerakligini bayon qilib beradi. 
Jumladan, olim tomonidan quyidagi qoidalar ilgari suriladi: 
I qitishda yodlatish emas, balki tushunish mantiqiy fikrlash, 
xulosalar chiqarish, y liga amal qilish lozimligi. 
II qitishda quvchining qiziqishi, intilishini hisobga olinishi va 
muallim z shogirdlariga xushmuomalali b lishi. 
III qitishda turli usul, metodlarni q llash ya'ni qarab chiqish, 
qilmagan mavzularni qib olish kerakli joylarini qayta qib olish, 
umuman yana qib chiqish va tushunib olish. 
IV quv qurollarini, kitoblarni e'tibor bilan avaylab, asrab tutish, 
bu kitoblar insoniyatning boyligi ekanligi. 
Beruniy yoshlarni qitish uchun qituvchi tanlashni birinchi va 
asosiy ish deb bilgan. U bolalarni yoshligidanoq aniqro i 5—6 
yoshidan qitish tarafdori edi. Buning uchun qituvchi xush-
muomalali, rostg y, z fanini yaxshi biladigan pokiza, toza ozoda 
yurish va turishida namuna b lishini talab etadi. Bu oya t ri va 
adolatli talabdir. Agar tarbiyachi rnak b lmasa, aytgan gapiga zi 
rioya qilmasa, uning tarbiyasi samarasizdir. 
Beruniy ta'lim tarbiyaga quvchilarning diqqatini jalb qilish, 
mash ulotlar davomida quvchini zerikib qolmasligi uchun ta'lim 
olishning turli y llari, shakl va metodlari ustida t xtalgan. U shunday 
deb yozadi, «Bizning maqsadhniz quvchini toliqtirib q ymaslikdir. 
hadeb bir narsani takrorlash zerikarli b ladi, materialga nisbatan salbiy 
munosabat shakllanadi. Agar quvchi bir masaladan, boshqa bir 
masalaga tib tursa, u xuddi turli-tuman bo -ro larda sayr qilgandek 
boiadi, bir bo dan tar tmas, boshqa bir bo boshlanadi. Kishi 
ularning hammasini k rgisi va tomosha qilgisi keladi. Har bir yangi 
narsa kishiga rohat ba ishlaydi deb behuda aytilmagan». Olimning 
s zlarida uning bilim berish y Uari haqidagi qarashlari ham bayon 
etilgan. 
Birinchidan — ilmiy bilimlar turli mavzulardan iborat b lishi, 
quvchini zeriktirmashgi, xotirasiga malol kelmaslikni k zda tutadi. 
Ikkinchidan — bunday usul boshqa tadqiqotchilarning qib 
rganuvchining mehnatini yengillashtirishga qaratilgan. 
Uchinchidan — borliqdagi hodisalarni har tomonlama rgan-
mudan ilmiy bilimlar doirasini aniqlab olish qiyin boiishini 
ti'kidlaydi. 
Beruniy ilm olishga kirishni quyidagicha ta'kidlaydi: «Ilm 
dMrgohiga kirar ekansan, qalbingni, k ngilni ozdiruvchi illatlardan, 
9 

odamni k r qilib q yadigan holatlardan, chunonchi, qotib qolgan 
urf-odatlardan, hirsdan, raqobatdan, ochk zlikning quli b lishdan z 
hokimligi uchun kurashishdan ozod b lmo ing darkor». 
Beruniy quvchiga bilim berish uni xat savodli qilish haqida 
gapirar ekan, bu rinda qo ozning paydo b lishi, yozuv va uning 
vujudga kelish xususiyatlari, turli belgilar quv qurollari haqida 
alohida-alohida t xtalgan. Uning ta'kidlashicha har bir xalqda ta'lim 
berishning ziga xos tomonlari b lib, hammasida, ham qitish eng 
awal alifbedan boshlanadi. 
Qomusiy olim Beruniyni ta'kidlashicha bilim olish jarayonida 
insoniyat yaratgan bilimlarni egallash lichun quvchida intilish va 
qiziqish b lish kerak. 
flm olishning muhim y llaridan biri kisbi zini hammaga d st, 
yaxshilik qila bilish darajasiga yetkazishdan boshlanadi. Bilimlarni 
yakka holda emas, balki jamiyat a'zolari bilan birga yashab olish 
mumkin. Chunki, ilmlar insoniyat jamoasining mahsulidir. Yakka kishi 
zi uchun kerakli bilimlarni yarata olmaydi. Kishi tabiati bilmagan va 
bila olmagan narsasini bilishga chdir. 
Beruniy ilm olish y li bilan dunyoni bilishning turli bosqichlarini 
k rsatadi: 
1. T liq bilim olishda narsalarning chegaralari ma'lum b ladi. 
2. Narsalarning b laklarini umumlashtiruvchi chegaralarigacha 
ma'lum b ladi, lekin bunda ham tafsilotdan holi b lmaydi. 
3. sha tafsilotlar atroflicha biluvchi va bilinuvchi sifatida 
birlashadi, lekin bu holat zamon ichida b lib turadi. 
4. Atroflicha bilish holati zamon ichida b lmaydi, endilikda 
narsalarni, voqealarni bilishda zarur vosita b lgan ism sifatlarga, 
laqablarga ehtiyoj qolmaydi. 
Beruniy tomonidan ilgari surilgan fikrlarda bilimlilik orqali 
nodonlikdan xalos etish masalalari bayon qilingan. quvchini qitish 
muomalali, rostg y, savodxon, shogirdlariga prinsipial, yumshoq 
muomalali b lishi kerak. MuaUim quvchini doimo t ri y lga 
boshlashi, sezgir va talabchan b lishi lozimligini uqtiradi. 
Beruniy muallim shogirdlariga yumshoq muomala qilishi, ularga 
t ri y l k rsatishi, yaxshi y lga y llashi, niyatini t ri qilishi, 
zini katta olmay, ochiq k ngil b lishi haqida ta'lim bergan. 
Beruniy qitish muaUimning qib rganishi, takrorlashi bilan 
bevosita bo liq ekanligini alohida uqtirgan. Shuningdek, kitob 
qishning usul va metodlariga alohida e'tibor beradi. Kitoblarni 
shunchaki emas, balki flkrlarni kichik b limlarga b lib qish, 
hamma qilgan joylarni umumlashtirib, qayta qish haqida ham 
ibratli materiallarni bayon etadi. 
10 

Beruniy qitishda faqat induktiv y l bilangina emas, balki 
deduktiv y l bilan ham ish tutmoq lozimligini ta'kidlaydi. Bunda olim 
har qaysi metodni joyida q llamoq zarurligini yaxshi bilgani k rinib 
turibdi. Bunday qish tafakkurni stirib, bilishning sifatini 
yaxshilaydi, aqliy bilimni boyitadi. 
Beruniy dastlab quvchining ongli qishi, matnning hajmi kichik, 
mazmuni sodda, keyinchalik esa hajmi katta, mazmuni murakkabroq 
b lgan matnlarni qishga kirishishi qish jarayonida taqqoslash-
qiyoslashga e'tibor berish quvchilarning ongli bilimiga asos solishini 
eslatib tgan. 
Olim qilganlarning barchasini qaytarib qish deganda, asosan 
xato qilmay, s zlarni buzmay, ortiqcha tovush ishlatmay, b inlarni 
tushirib qoldirmay, s z ur usini z rnida q llab, t ri qishni 
ta'kidlaydi. qishning tez, t ri va ifodali b lishi, qish davomida 
bolaning z- zini kuzatib borishi, xatosiz tez va t ri qishiga 
yordam beradi. 
Beruniy bilimlar ustozlar tomonidan rgatiladi deb biladi. U 
nazariy bilimlarni quvchiga singdirish usullari haqida t xtalib, 
muallim z ishiga asosan qiziqarli suhbat usuli bilan yondashib, 
shogirdning fanga, kasbga rganilayotgan ilmga havasini uy ota 
olishini, ta'limning asosiy vazifalaridan biri deb bildi. 
Buning uchun ba'zan muallim z shogirdlarini majbur qilishi 
mumkin deb bildi. 
Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda qitish 
zarurligini qayd etar ekan, ta'limda quyidagi tomonlarga rioya etish 
zarurligini ta'kidlaydi: 
- bolaga bilim berishda birdaniga kitobga band qilib 
q ymaslik; 
- ta'limda yengildan o irga borish orqali bilim berish; 
- olib boriladigan mashqlar bolalar yoshiga mos b lishi; 
- qitishda jamoa b lib maktabda qitishga e'tibor berish; 
- bilim berishda bolalarning mayl, qiziqish va 
qobiliyatini hisobga olish; 
— qitishni jismoniy mashqlar bilan q shib olib borish. 
Talabaga bilim berish o'qituvchining mas'uliyatli burchidir. 
Shunga k ra, Ibn Sino o'qituvchining qanday b lishi kerakligi haqida 
flkr yuritar ekan, shunday y l y riqlar beradi. Bular quyidagilardan 
Ibornt: 
bolalar bilan muomalada bosiq va jiddiy b lish; 
- berilayotgan bilimning talabalar qanday zlash-
•Irtb olayotganligiga e'tibor berish; 
• tuMimda turli metod va shakllardan foydalanish; 
11 

- talabaning xofeasi, biUmbmi egallash qobiliyatini va 
shaxsiy xususiyatlarini biiish; 
- fanga qiziqtira olishi; 
- berilayotgan bilimlarniig eng muhimini ajratib bera olishr 

Download 0.74 Mb.