3-bob. Oilaviy sotsializatsiya
3.1. Oila va tashqi ijtimoiy muhit
jtimoiylashuv
yoki sotsializatsiya tushunchasi sof ijtimoiy-psixologik va
sotsiologik kategoriya bo`lib, bu shaxsning uni o`rab turgan tashqi ijtimoiy
muhit
ta’sirlariga
berilishi, uning norma va qoidalarini o`zlashtirishga moyilligi,
o`zlashtirganlik darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy
ma’nosida
insonning
tug’ilib
, o`zini bevosita o`rab turgan tashqi muhit
ta’sirida
ulg’
ayishi, shu jamiyat, shu atrof-muhit qurshovida tarbiyalanishi yotadi. Oila
muhiti har bir shaxs uchun ana shunday
birlamchi
,
dastlabki
ijtimoiylashuv
o`chog’i
, maskani hisoblanadi. Ijtimoiylashuvning ikkilamchi maskanlari ham
mavjudki, unga Mehribonlik uylari, maxsus internatlar hamda harbiy bilim yurtlari
kiradi. CHunki u yerda nisbatan uzoq vaqt mobaynida bola tarbiyalandi, o`sha
yerning normalari, qadriyatlari va talablari
ta’sirida
dunyoqarashi shakllanadi,
shaxs bo`lib yetiladi. Agar dastlabki yoki ikkilamchi sotsializatsiyadan chekinish,
undan mahrum bo`lish yoki xulqning tashqi salbiy
ta’sirotlar
natijasida deviant
shaklga kelishi qayd etilsa, unda ilmiy tilda aytganda,
resotsializatsiya
deb
nomlangan jarayon nazarda tutiladi.
Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning
ta’sirida
birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi,
o`ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkichnchidan, har
tomonlama yetuk, barkamol, aqlli, soh va salomat shaxs bo`lib yetishish
imkoniyatiga ega bo`ladi.
Ya’ni
, oila va uning
sog’lom
ma’naviy
muhiti bolani
jamiyatda yashashga, o`ziga o`xshash shaxslar bilan murosa qilish, hamkorlikda
faoliyat yuritish, kasb-hunarli bo`lish, muomalada ahloq-odob normalariga
bo`ysunishga o`rgatadi, psixologik jihatdan tayyorlaydi.
Rus sotsiolog olimi
A.Antonov
ning
ta’kidlashicha
, oila ijtimoiy-psixologik
yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot
ta’sirlarini
ko`rsatadiki,
oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini
I
59
egallaydi.
16
Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam bo`lsa, uning normativ
ta’siri
ham shunchalik samarali bo`ladi. Bunday oilada o`zining qadriyatlaridan
tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar hurmat qilinadi,
bola boshidan jamiyatda yashashga o`rgatilgan bo`ladi. Uning ahamiyati shundaki,
farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik maktab, kollej yoki
litseyda o`qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan topshiriqlarni
mas’uliyat
bilan vijdonan bajdaradigan bo`lib, bolalar jamiyatida hamisha o`zining
o`rniga ega bo`la oladi. Bunday farzanjdga turli
bid’atlar
, bemaza chaqiriqlar,
da’vatlar
ta’sir
etmaydi, mustqil fikrli, pok vijdonli inson bo`lib yetishadi. CHunki,
oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam bo`lsa,
jamiyat ham mustahkam bo`lishini o`zbek xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun
ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh
muqaddas rishta sifatida
e’zozlanadi
.
Albatta, bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita
ta’sir
ko`rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida
amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatning yoshlar siyosati,
ta’lim
muassasalari
va u yerlardagi
ta’lim
va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor
munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mohiyatini
belgilaydi. Yuqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila muhitining
o`zi ham ayrim holatlarda salbiy
ma’nodagi
ijtimoiylashuvga aloqador bo`lib
qolishi mumkin. Olimlar o`tkazilgan qator tadqiqotlar asosida ana shunday
omillarning to`rt guruhini ajratganlar:
ota-onalar o`rtasida murosaning yo`qligi, oilaviy o`zaro munosabatlarni
mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud
emasligi;
ota-onalarning ruhiy
nosog’lomligi
va qonunbuzarligi;
yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to`laqonli o`sishi, dars
tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning yetarli emasligi;
maktab sharoitining talab darajasida emasligi;
16
Социология семьи: Учебник / Под ред. проф. А.И. Антонова.
-
М.: ИНФРА
-
М, 2005 –
С. 220
60
mahalla xududida oila obro`sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila
maqomiga egalik;
global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari, jumladan, Internet
tarmog’i
orqali bola ongiga yetib kelayotgan turli
ma’lumot
,
ig’vo
, uydirma,
mish-mish, oila qadriyatlariga zid axloq namunalari va boshqalar oxirgi
yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy
ta’sir
ko`rsatayotgan ijtimoiy omillar
jumlasidandir.
Yuqoridagi holatlar ayniqsa, globallashuv davrida oila institutining bola
sotsializatsiyasi va ijtimoiy tarbiyasidagi o`rni
nechog’li
sezilarli ekanligini
isbotlamoqda.
|
