E.
G’oziev
,
G’
.SHoumarov,
V.Karimova, I.Yokubov, B.Qodirov, S.Mirhosilov, E.Usmonov, N.
Sog’inov
,
F.Akramova, L.Karimova, N.Salaeva, O.SHamieva, O.Abdusattorova
va b-q.)
oilaviy hamda shaxslararo o`zaro munosabatlar doirasida alohida ahamiyat kasb
etgan gender tafovutlar o`rganilgan.
Muallifningning oila va oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik omillari
va oqibatlariga
bag’ishlangan
asarlarida oilada yoshlarni gender munosabatlarga
tayyorlash muammolariga
13
, gender tasavvurlarning shaxs tarbiyasidagi o`rni
(2006) kabi masalalarda
e’tibor
qaratilgan. Bizning oxirgi tadqiqotlarimizda
14
er-
xotin va oiladagi sibling munosabatlarning bola shaxsiga
ta’siri
, jumladan, erkaklik
va ayollik fazilatlari shakllanishidagi o`rni o`rganilgan, ilmiy xulosalar chiqargan.
Bu kabi ota-ona munosabatlarining farzandlarga gender
ta’siri
muammosi
M.Salaeva
(2005) tadqiqotlarining
ham
predmetiga aylangan. Jumladan, u qo`lga
kiritgan xulosalardan biri
, “
o`zbek oilalarida onalarning otalarga nisbatan
farzandlarga o`ta
g’amxo`rligi
,
ya’ni
ularni qiyinchiliklardan saqlash, ziyon
yetkazib qo`yishdan qo`rqish, farzandning o`ziga
bog’langanligi
va tobeligini
rag’batlantirish
,
ularda
shahvoniylik
va
tajovujkorlikni
bosish
kabi
xususiyatlarning kuchligigi, onalarda otalarga nisbatan demokratiklilikning
kuchliligi isbotlangan
”
15
.
Gender tafovutlarga
bag’ishlangan
ayrim tadqiqotlar reklamadagi ayollar va
erkaklar obrazi (
A.Dudareva
, 2003),
o`g’il
va qiz bolalarning obrazidan
foydalanish samarasi (
V.Karimova,
2006,
S.Abidov
, 2006), er va xotinlarning
13
Каримова В.
Оилада ёшларни гендер муносабатларга тайёрлаш муаммолари // “Ёшлар муаммолари
ва уларнинг ечими: ҳолат ва истиқбол”
мавзусидаги Респ. илмий
-
амалий анжумани материаллари
–
Т
.: 2002.
–
Б. 30
-33.
14
Каримова В.
Оилавий ҳаёт психологияси:Ўқув қўлланма. –
Т.: 2006. –
142 б.
15
Салаева М.
Ўзбек оилаларида ота
-
она ва фарзандлар узаро муносабатларининг ижтимоий
психологик хусусиятлари
:
Психол.фан
.
ном. даражасини олиш учун ёзилган дис. автореф.
–
Т
.: 2005.
–
Б.
18.
56
reklama qilingan mahsulotlarga jinsga oid o`ziga xos munosabatlari (
L.Karimova,
2003, 2004) kabi masalalarga
bag’ishlangan
. O`tkazilgan tadqiqotlar va olingan
empirik
ma’lumotlardan
shunday xulosa qilish mumkinki, reklama sohasida
kattalar va bolalar obrazidan keng foydalaniladi, lekin ularni idrok qilish va
xaridorlik ustanovkalarida aniq ravshan jinsiy tafovutlar mavjduddir (
V.Karimova,
S.Abidov,
2005, 2006). Ayniqsa, bola obrazi aks ettirilgan reklamaning qizlar va
o`g’il
bolalardagi jinsiy identifikatsiyaga bevosita
ta’siri
alohida o`rganilsa,
bizning fikrimizcha.
ma’lumotlarning
tadbiqiy ahamiyati yanada kuchli bo`lar edi.
L.Karimova
ning O`zbekistonda o`tkazgan tadqiqotida oilaning daromadiga
ko`ra kimning reklama mahsulotlarining
iste’molchisi
ekanligidagi jisniy o`ziga
xosliklar aniqlangan. Masalan, u o`z tadqiqoti mobaynida 50 ta er-xotinlar juftligi
o`rtasida so`rov o`tkazib, zamonaviy oilada ko`pchigina masalalarda xotin-qizlarning
fikri yetakchi ekanligini aniqlagan (
L.Karimova
, 2004). Masalan
, “
Oilangizda kim
pul
mablag’larini
taqsimlaydi
?”
deb berilgan savolga erkaklarning 73%i va
ayollarning
51% “
men zim
”
degan javobni berishgan. Lekin
“
Kuniga uy uchun biror
narsa xarid qilishga taxminan qancha vaqt sarflaysiz
?”
degan savolga esa,
erkaklarning 69%i
“
bilmayman
”
javobini bergan bo`lsa, ayollarning
71% “
bir
soatgacha
”, 7%
i 2 soatdan ortiq vaqt ajratishlarini qayd etishgan
. “
Reklama qilingan
xo`jalik mollarining sotib olasizmi
?”
deb berilgan savolga 14 foiz erkaklar va 32 foiz
ayollar ijobiy javob bergani holda, 58% erkaklar
“
yo`q
”
javobini berganlar. SHundan
tadqiqotchi ularning reklama qilinayotgan mahsulotlarga ishonchini aniqlaganda,
erkaklarning 45 foizi va ayollarning 48 foizi ishonishini qayd etganlar. Demak,
reklama qilinayotgan mahsulotlar dunyosida xotin-qizlarning faolligi bugungi kunda
erkaklarnikidan ancha yuqori. Demak, zamonaviy oila bekalari oilaviy daromadning
taqsimoti va uni nimaga ishlatish masalalarida ham yetakchilikka
da’vo
qiladilar.
CHunki uy bekalari uy yumushlarini bajarishda ko`proq xo`jalik mollaridan
foydalanadi, farzandlarini yuvib-tarash va ularni
bog’cha
yoki maktabiga zarur
bo`lgan narsalarni ham yaxshiroq bilgani sababli, reklama qilinayotgan tovarlarning
eng yaxshisini va arzonini xarid qilish tarafdori ham bo`lib boradi. Bu holatni milliy
reklama kompaniyalari inobatga olishlari kerak.
57
SHu kabi ishlarlarda O`zbekistonda muayyan ijtimoiy-psixologik muammo
tadqiq etilganda, gender tafovutlarga
e’ti
bor berish tobora
an’anaga
aylanib
bormoqda. Lekin alohida
ta’kidlash
joizki, mamlakatimizda psihxloglardan tashqari,
faylasuflar, sotsiologlar, tarixchilar, siyosatshunoslar, huquqshunoslar ham bu
muammoni chetlab o`tmaganlar. Jamiyat va oila ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotida
xotin-qizlarning o`rni va roliga
bag’ishlangan
qator anjumanlar, monografik
tadqiqotlar, dissertatsiyalar aynan shu muammoga
bag’ishlangandir
. Masalan, yosh
tadqiqotchi
O.Abdusattorova
(2007)ning dissertatsion izlanishi bu borada alohida
ahamiyatga ega bo`lib, unda o`smir yoshli
o`g’il
va qiz bolalardagi gender
tasavvurlarga
bog’liq
jinsiy identifikatsiyani aniqlash va bunda oila muhitining
rolini asoslash uchun ijtimoiy psixologiyada qo`llanilgan qator ishonchli
metodikalardan foydalanilgan va empirik izlanish ham ota-onalar, hamda ularning
o`smir yoshli farzandlari o`rtasida o`tkazgan. Alohida
ta’kidlash
joizki, ota-onalar
o`rtasidagi o`tkazilgan test va so`rovlar ularning gender ustanovkalarini va liderlik
maqomlarini aniqlashga imkon bergan bo`lsa, farzandlari o`rtasida olib borilgan
empirik tadqiqot otalik va onalik gender maqomlarining qizlar va
o`g’il
bolalarda
o`ziga xos ustanovka shaklida identifikatsion jarayonlar yo`nalishini belgilashini
isbot qildi.
Zamonaviy o`zbek oilasidagi erkaklar va ayollarning o`zaro
munosabatlarida ayollar mavkeining mustahkamlanib borayotganligi, ularning
liderlik pozitsiyalarida hamda turmush o`rtoqlarini
ham
kor va sherikchilik
munosabatlari tizimida ko`rishni afzal ko`rishlarida namoyon bo`ldi. SHu sababli
ham bu holat ularning o`z jinslarini va turmush
o`rtog’idagi
qarama-qarshi jinsga
nisbatan ustanovkalarini belgilaydi. Tadqiqot zamonaviy erkaklar va xotin-
qizlarning ayollik va erkaklik obrazlarida femininlik hamda sof maskulinlik
sifatlari ko`proq androgenlik sifatlariga o`rin berayotganligini, qizlarda
maskulinlik sifatlari ham tobora sezilarliroq namoyon bo`layotganligini ko`rsatdi.
SHunday qilib, yurtimizda gender tadqiqotlari uchun keng yo`l ochilgan va
ularda oila va oilaga nisbatan ijtimoiy ustanovka ustivor masala sifatida qaraladi.
|
