Spontan mutatsiya Indutsirlangan mutagenez -kam kuzatiladi
Mutagenez oqibatida mutant-
-sodir bo‘lgan o‘zgarishni
larni xosil bo‘lganini namoyon
namoyon qiladigan belgilari kam.
qiladigan belgilar ko‘p.
-Reversiya jarayoniga labil
ta’sirchan mutantlar xosil
bo‘ladi, ya’ni o‘zgarish kechgani
yaqqol ma’lum.
Mutatsiya jarayoni quyidagicha tushuntiriladi:
-
bunda replikonda qayta tuzilish xosil buladi (ya’ni undagi genlar ketma-ketligi va soni
o‘zgaradi)
-
yoki individual gen ichida o‘zgarishlar xosil bo‘ladi
Spontan mutatsiyalar xujayralar populyasiyasida xech qanday maxsus ta’sirsiz xosil
bo‘ladi.
Mutatsiyani mutagenlar keltirib chiqaradi.
Mutagenlar fizik va kimyoviy moddalar bo‘lishi mumkin.
Fizik mutagenlar:
- U.B. nurlari
-gamma nurlar
-rentgen nurlar
Kimyoviy mutagenlar: -nitrozametilmochevina
-akridin bo‘yoqlar
-bir xil tabiiy moddalar(DNK-trop moddalar) ularni toksik xossalari yuqori bo‘lgani uchun
klinikada qo‘llanilmaydi.
Mutagenlarni ta’sir qilish mexanizmi quyidagicha: ular DNK zanjirini azot asosiga ta’sir
ko‘rsatib, ularda o‘zgarishlar xosil qiladi.
Keyingi jarayon bu seleksiya, ya’ni- mutatsiyalarni tanlash va baxolashdan iborat. Bunda
kulturani maxsus ozuqa muxitiga ekib o‘stiriladi.
Turli xil o‘ziga xos metobolizmga ega koloniyalarni o‘stirish uchun Dj.Lederberg va E.Lederber
tomonidan ishlab chiqilgan “qo‘l izi” usulidan foydalaniladi.
Bu usul quyidagicha asosolangan: xosil bo‘lgan koloniyalarni boshlang‘ich koloniya bilan turli
xil xususiyatlariga qarab ajratiladi:
-Aloxida vitamin va aminokislotalarga muxtoj mutantlar
- Aloxida substratni parchalaydigan fermentni sintez qiladigan mutant
-Antibiotikga ta’sirchan bo‘lmagan mutant
Mutatsiya jarayonida genlar quyidagicha o‘zgaradi:
-Duplekatsiya (yakkalanish) genlar tuzilishi ikkiga ko‘payadi
-Amplifikatsiya (ko‘payish) genlar tuzilishi ko‘payib oshadi.
-Deletsiya (stiranie),(vыpadenie-tushib qolish) bunda genetik ma’lumotni bir kismi tuщib
koladi.
-Transpozitsiya-xromosomani ma’lum qismini boshqa joyga ko‘chirilishi bilan kechadi.
-Inversiya (o‘zgarish) xromasomadagi genlar ketma-ketligida o‘zgarish yuz beradi
-“nuqtali” mutatsiya- bunda o‘zgarish faqat bir genda amalga oshgan bo‘ladi
(masalan,bunda bir yoki bir nechta asos qo‘shilishi yoki tushib qolishi mumkin)
-transversiya- bunda purin yoki pirimidin almashinuvi yuz beradi
-Tranzitsiya-bunda bitta purin boshqa puringa, pirimidin boshqa pirimidinga almashadi.
67
Mutagenez va seleksiya usuli uchun eng yorqin misol sifatida xozirda yaratilgan penitsilinni
zamonaviy super produtsentlarini ko‘rishimiz mumkin.
