36
Nazorat savollari
1.
Axborot – bu ……
2.
Akademik yozuv fani nimani o‘rgatadi?
3.
Axborotning xususiyatlarini aytib bering.
4.
Axborot qanday tasniflanadi?
5.
Axborot resurslari deganda nimani tushunasiz?
3-mavzu.
Matn va uning turlari
Nazariy ma’lumot.
Matn va uning ko‘rinishlari
Ma’lum bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, narsa-buyumning izchil
tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi matn deyiladi.
Matn ko‘rinishlari 2 xil bo‘lib, ular mikromatn va makromatndir.
Bir necha gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog’lanishidan tashkil
topgan, mazmuniy yaxlitlikga ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq
yozma va og’zaki nutq parchasi mikromatn deyiladi.
Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha
mikromatnlardan tashkil
topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiladi.
Matnning turlari ham 2 xil: ma’lumotnoma matni va ijodiy-tavsifiy matn.
Ma’lumotnoma matnida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisa yoki mavjud holat haqida
oddiy axborot beriladi.
Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon
etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xabar, ma’lumotning
37
ijodiy-tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitistik va badiiy uslublar, shuningdek,
insho
ham ijodiy-tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir.
Dialogik matnning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari.
Dialog ( yun. dialogos – gaplashish, suhbat) -
1) ikki yoki undan ortiq kishining nutqiy muloqoti, suhbat;
2) adabiy – badiiy matn komponenti, asardagi personajlarning nutqiy muloqoti
berilgan o‘rinlar. Hozirgi zamon prozasi rivoya, tavsif va dialogdan tarkib
topadi; zamonaviy epik asarlarda dialog salmog’ining
ortishi kuzatiladiki,
bunga turlararo sintezlashuv, badiiy adabiyotning boshqa san’atlar bilan
o‘zaro aloqasi natijasi sifatida qarash mumkin;
3) falsafiy – publisistik mazmun yo‘nalishidagi janr, unda qo‘yilgan masala bir
necha kishining suhbati shaklida muhokama etiladi. Dialog janriga antik
davrning Suqrot, Aflotun singari mutafakkirlari asos solganlar.
Keyinchalik
o‘rta asrlar, Uyg’onish davri va Yevropa ma’rifatchilik adabiyotida ham
dialog janri ancha faol bo‘lgan. O‘zbek adabiyotida dialog - ning ildizlari
munozara janriga borib taqaladi. XX asr boshlari o‘zbek adabiyotida dialog
janri, unga xos unsurlardan ma’rifatchilik g’oyalarini ommalashtirishda
samarali foydalanildi.
Jumladan, Fitratning “Munozara”, “Bedil”
asarlarini
dialog janri namunasi sanash mumkin.
Monologik matn. Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang.
Monolog ( yunon. monos – yakka, logos – so‘z ) - yakka shaxsning ayni
paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan
bo‘linmagan nutqi. Monolog og’zaki shaklda ( turli yig’inlardagi nutq,
ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda ( publitsistika, memuarlar va h. )
ham keng qo‘llanadi. Badiiy adabiyotda monologlardan turli maqsadlarda
foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlarning badiiy – estetik
vazifalar doirasi ancha keng. Jumladan,
Monolog – dramatik personajning ruhiy holati, uning ongiyu qalbida
kechayotgan jarayonlarni tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog’da, shartli
ravishda tasvirlanuvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g’oyaviy – hissiy
38
munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish,
syujet rivojini
asoslash kabi qator muhim funksiyalarni ham bajaradi. Monolog lirikaning
ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi
orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa,
yaqqol
ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb
ham yuritiladi ( A. Oripov. “ Hamza”; X. Davron. “Abulhay so‘zi” ) . Sifat
jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud ( q. badiiy nutq, ichki
monolog).
