44
4-mavzu.
Matn hosil qiluvchi vositalari
Nazariy ma’lumot.
Aloqaning mantiqiy vositalari
Matn tuzilishidagi asosiy qoidalar
Matn yaxlit nutqiy asar bo‘lib, boshlanish, fikrlarni ochib berish tuzilmasi
va tugallanishlarga ega.
1. Yaxlitlik matnning xususiyati sifatida
berilgan birlikda yagona mavzudagi
hikoya bo‘lishini nazarda tutadi. Bu mavzu sarlavha sifatida berilishi mumkin.
Matnga sarlavha qo‘yish
murakkab, chunki u bir tomondan butun matnnning
mazmunini aks ettirishi, ikkinchi tomondan adresatga tushunarli bo‘lishi kerak.
2. Matn albatta kompozitsiyaga ega bo‘lishi kerak,
uch qismdan iborat reja
asosida – bosh qism, o‘rta qism (fikrni ochish) va
xotima qismlaridan tuzilgan
bo‘lishi kerak.
Bosh qism
o‘quvchi, eshituvchini
bevosita
matnning asosiy mazmunini
qabul qilishga tayyorlaydi. Unda hikoya mavzusi shakllanadi. O‘rta qismda
bu mavzu rivojlanib boradi. Xotima qismi mazzuni ochib berishga yakun
yasaydi.
Kompozitsiyaning har uchchala qismi o‘ziga xos xususiyatlarga ega hamda
maxsus til vositalari yordamida aks etadi.
Fikrning boshlanishi, bir fikrdan
boshqasiga o‘tish, mavzuning yakuni kabilarning ma’lum bir shakllari
mavjud. Ular boshlanish va xotima qismlarida barqaror bo‘ladi.
Maktablardagi insholarda boshlanish va xotima funksiyasini, odatda, zaruriy
bo‘lgan kirish va xulosa qismlari bajaradi. Maktablardagi insholarning
asosiy xatoliklaridan biri yo boshlanish va xotimaning yo‘qligi yoki
kompozitsiyaning bu elementlari bilan
matnning asosiy mazmunidagi
bog’liqlikning yo‘qligi.
45
Fikrni ochib berish ma’lum bir mantiqiy sxema asosida quriladi. Unga tezis
(muallif o‘quvchiga yеtkazmoqchi bo‘lgan asosiy g’oya) va dalillar (muallif
tezisini tasdiqlovchi isbotlar, misollar, illyustratsiyalar) kiradi.
