39
Mavzu yuzasidan mashq va topshiriqlar
1-topshiriq
. Matnni o‘qing.
ELEKTR
Ko‘zni qamashtiradigan chaqnash, chaqmoqlarning osmondagi olovli ilon
izi yo‘llari, momaqaldiroqning guldirashi...
Ko‘zni qamashtiradigan chaqnash, chaqmoqlarning
osmondagi olovli ilon izi
yo‘llari, momaqaldiroqning guldirashi... Kishilar tabiatning bu dahshatli
hodisalarini bir necha ming yillab kuzatishgan, lekin sabablarini bilisholmagan,
shuning uchun ulardan qo‘rqishgan. Chaqmoqni o‘rganish yo‘lidagi urinishlar
ko‘pincha fojia bilan tugagan. Masalan, 1753-yili tajriba vaqtida rus fizigi G. V.
Rixman yashin urib halok bo‘lgan.
Bundan yuz yildan ko‘proq vaqt ilgari odamlar tabiatning elektr kuchidan
foydalanishni o‘rgandilar, elektrni o‘zlariga bo‘ysundirdilar. Xo‘sh, odamlar elektr
haqida nimalarni bildilar?
Jismlarning bir-biriga ishqalanishi natijasida ularning tortishish xususiyatini
kasb еtishi qadimgi olimlarga ma’lum edi. Yunon olimlari
ebonit tayoqchasini
ishqalaganda u o‘ziga yеngil jismlarni tortishini aniqlaganlar. 1600-yilda ingliz
fizigi U. Gilbert ebonitdan tashqari olmos, billur va boshqa jismlar elektr
xususiyatiga ega ekanligini aniqlagan. 1729-yilda ingliz olimi S. Grey ayrim
jismlarning elektr o‘tkazuvchanlik xususiyatini ochib,
tabiatdagi jismlarni
o‘tkazgich va izolatorlarga ajratdi. 1734-yilda fransuz fizigi Sh. Dyufe, amerikalik
40
olim B. Franklin ikki turdagi elektr zaryadlarning mavjudligini aniqlab, ulardan bir
turi shisha, tog’ billuri, qimmatbaho toshlar, jun va boshqa jismlarda, ikkinchisi
esa ebonit, shoyi, qog’oz va shu kabi jismlarda hosil bo‘lishini, bu ikki tur
zaryadlar tortishish yoki itarishish xususiyatiga ega ekanligini ham aniqladilar. Bir
xil ishorali elektr zaryadlar o‘zaro itarishishadi, turli ishoralilari esa o‘zaro
tortishishadi. Bu zaryad turlarining ebonitda hosil bo‘lgani manfiy, shishada hosil
bo‘lgani esa musbat ishorali deb olingan.
19-asr oxirlarida elektr ta’limoti rivojlanishining yangi davri boshlandi.
Atomlar tarkibida elektrlangan zarralar mavjudligi
haqidagi fikrga asoslangan
modda tuzilishining elektr ta’limoti — elektronlar nazariyasi rivoj topdi. Bu
ta’limot golland fizigi X. A. Lorens, ingliz fizigi J. J. Tomson, fransuz fizigi va
matematigi J. A. Puankare, nemis fizigi G. Gelmgols nomi bilan uzviy bog’liq.
Tabiatda zaryadlangan juda mayda zarralar mavjud. Zarralarning ba’zilari
musbat, ba’zilari manfiy zaryadlangan. Manfiy zaryadli eng kichik zarralar
elektronlardir. Elektronlar (yunoncha elektron — ebonit) metall o‘tkazgichlarning
ichida harakatlana oladi. Zaryadlangan zarralarning bir tomonga yo‘nalgan oqimini
olimlar elektr toki deb atadilar.
Siz uyga kelib, yoqib-o‘chirgich tugmasini
bossangiz, elektr lampochka charaqlab yonadi. Nima
uchun? Tugmani bosganingizda siz o‘tkazgichlarni
ulaysiz, o‘tkazgichlar orqali esa lampochka tomon
shitob
bilan
elektronlar
oqimi
yo‘naladi.
Lampochkaning ichida ingichka simoyoqlarga maxsus metall —
volframdan
tayyorlangan spiral osilgan. Bu spiral (lampochka tolasi) alohida xususiyatga ega:
elektronlarning undan o‘tishi juda qiyin. Spiral orqali elektronlar oqimi
o‘tkazilganida, ular tola metallning atomlarini u yon-bu yon «turtib» boradi,
natijada tola bir zumda qizib, nurlana boshlaydi. Elektronlar oqimi qancha kuchli
bo‘lsa, lampochkaning tolasi ham shuncha kuchli qizib, ravshanroq yonadi.
Yo‘g’onroq simlardan tayyorlangan xuddi shunday spirallar elektr dazmol va
plitkalarni qizdiradi. Bu hodisa (elektr tokidan qizish hodisasi) dan, masalan,
41
zavodlarning elektr pechlarida metallarni eritish uchun foydalaniladi. Faqat bunday
pechlardagi spirallar barmoqlar yo‘g’onligidagi simlardan ishlanadi.
Kishilar elektrni yana bir «kasbga» — mashinalarni
harakatga keltirishga
o‘rgatdilar. Mashinist maxsus ulab-uzgich dastasini buraydi. Quvvatli elektr
dvigatellar elektrovoz g’ildiraklarini harakatga keltiradi va poyezd asta-sekin
relslarda yura boshlaydi.
Bunday quvvatni dvigatel qayerdan oladi? Olimlar ikkita parallel joylashgan sim
orqali tok bir yo‘nalishda o‘tsa, simlar bir-birini tortishini, qarama-qarshi
yo‘nalishda o‘tganda esa bir-birini itarishini payqadilar. Tok o‘tayotgan simlarning
ana shunday o‘zaro ta’sir kuchi elektr dvigatellarni aylantiradi.
Siz elektr o‘yinchoqlardagi jajji motorlarni ko‘rgansiz, albatta.
Bunday
motorlarning ishlashi uchun bitta elektr batareya toki еtarli. Lekin million-million
elektr lampochkalarni elektr bilan ta’minlash, stanok va mashinalarni harakatga
keltiruvchi, tramvay va elektr poyezdlar g’ildiraklarini aylantiruvchi dvigatellarga
tok yеtkazib berib turish uchun juda ko‘p elektr energiyasi kerak. Bunday energiya
elektr stansiyalarida hosil qilinadi hamda elektr uzatish liniyalari orqali shahar va
qishloqlarga yеtkazib beriladi.
O‘tgan asrda qaysi kashfiyot olimlarni ko‘proq hayratga solganligini
bilasizmi? Bu — elektr energiyasining bo‘shliqda tarqalishini isbotlagan kashfiyot.
Elektr energiyasi hech narsa, hatto hech qanday zarra bo‘lmagan mutlaqo bo‘sh
joyda ham uzatilar ekan. Bunday bo‘shliqda elektromagnit maydon — energiya
eltuvchi elektromagnit to‘lqinlari bo‘larkan. Radio ham, telefon ham, telegraf ham
elektr bilan ishlaydi.
Elektr yordamida metall buyumlar sirtiga yupqa himoya qatlami
yugurtiriladi, masalan, konkilarning sirti yupqa xrom qatlami bilan qoplanadi.
Texnikaning elektrdan foydalaniladigan barcha tarmoqlarini sanab chiqish qiyin.
Bu tarmoqlar esa tobora ko‘payib bormoqda.
Matn yuzasidan savol va topshiriqlar.
1. Matnn o‘qing.
2. Matn yuzasidan reja tuzing.
